Instytucja potrącenia oraz jej zastosowanie

Potrącenie wierzytelności

Potrącenie (inaczej kompensacja) wierzytelności w swej ustawowo określonej formie następuje wówczas, gdy dwie osoby są względem siebie równocześnie dłużnikami i wierzycielami, a jedna z nich, zamiast spełnić swoje świadczenie, umarza je przez zaliczenie świadczenia drugiej strony na poczet swojej wierzytelności.

Przybliżając temat kompensacji, należy najpierw określić, jakie ogólne przesłanki muszą być spełnione, by móc potrącić swoją wierzytelność z wierzytelności drugiej osoby.

Instytucja potrącenia jest regulowana przez przepisy art. 498-505 Kodeksu cywilnego (K.c.) – ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. (Dz. U. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.). Stosownie do art. 498 K.c.: „gdy dwie osoby są jednocześnie względem siebie dłużnikami i wierzycielami, każda z nich może potrącić swoją wierzytelność z wierzytelności drugiej strony, jeżeli przedmiotem obu wierzytelności są pieniądze lub rzeczy tej samej jakości oznaczone tylko co do gatunku, a obie wierzytelności są wymagalne i mogą być dochodzone przed sądem lub przed innym organem państwowym.

Dla dopuszczalności i skuteczności potrącenia koniecznym jest zatem spełnienie trzech przesłanek tj.: wzajemności wierzytelności, jednorodzajowości świadczeń obu wierzytelności oraz wymagalności i zaskarżalności obu wierzytelności.

Co oznacza wzajemność wierzytelności?

Wzajemność wierzytelności oznacza wymóg, by istniały dwie wierzytelności, w takich okolicznościach, w których te same osoby są względem siebie równocześnie wierzycielami i dłużnikami.

Jednorodzajowość świadczeń obu wierzytelności w myśl art. 498 § 1 zachodzi, gdy przedmiotem świadczeń są albo pieniądze, albo rzeczy oznaczone tylko co do gatunku i zarazem tej samej jakości.

Wymagalność wierzytelności polega na tym, iż osoby, których wierzytelności podlegają kompensacji, mogą żądać spełnienia należnych im świadczeń, a to ze względu na fakt, że upłynął już wyznaczony po temu termin.

Zaskarżalność wzajemnych wierzytelności

Zaskarżalność obu wierzytelności oznacza, iż obydwie wierzytelności nadają się do dochodzenia przed sądem lub innym organem państwowym. Należy tu zaznaczyć, że tej cechy nie mają wierzytelności naturalne (czyli przykładowo wierzytelności z tytułu gier lub zakładów), wierzytelności przedawnione oraz wierzytelności inne niż cywilnoprawne (w szczególności publicznoprawne, przykładowo z tytułu podatków).

Z mocy art. 505 K.c., pomimo spełnienia w danych okolicznościach wskazanych powyżej warunków, nie mogą być umorzone przez potrącenie jedynie:

1. wierzytelności nieulegające zajęciu (jak przykładowo: przedmioty urządzenia domowego, pościel, bielizna i ubranie codzienne, niezbędne dla dłużnika i będących na jego utrzymaniu członków jego rodziny, a także ubranie niezbędne do pełnienia służby lub wykonywania zawodu; zaś u dłużnika pobierającego periodyczną stałą płacę – pieniądze w kwocie, która odpowiada niepodlegającej egzekucji części płacy na czas do najbliższego terminu wypłaty, a u dłużnika nieotrzymującego stałej płacy – pieniądze niezbędne dla niego i jego rodziny na utrzymanie przez dwa tygodnie,
2. wierzytelności o dostarczenie środków utrzymania (przede wszystkim wierzytelności alimentacyjne),
3. wierzytelności wynikające z czynów niedozwolonych,
4. wierzytelności, co do których potrącenie jest wyłączone przez przepisy szczególne.

Potrącenie następuje w drodze oświadczenia złożonego drugiej stronie, w taki sposób, aby ta ostatnia mogła zapoznać się z jego treścią (żadna, szczególna forma oświadczenia nie jest tu wymagana).

Potrącenia w relacjach ze skarbem państwa

Mając powyższe na uwadze, istotne wątpliwości praktyczne może budzić kwestia stosowania potrącenia w relacjach ze skarbem państwa, czyli innymi słowy w relacjach z państwem działającym w sferze stosunków cywilnoprawnych. W obrocie handlowym skarb państwa bierze bowiem udział przez różne tzw. stationes fisci, będące określonymi jednostkami organizacyjnymi (np. przez wojewodę, jednostkę wojskową, w których posiadaniu znajduje się mienie państwa).

W takiej sytuacji pojawia się pytanie, czy wierzytelność przysługująca danemu przedsiębiorcy wobec skarbu państwa – wojewody X (np. z tytułu wykonanych robót budowlanych w urzędzie wojewódzkim) może zostać zaliczona na poczet długu tego przedsiębiorcy wobec, dajmy na to, jednostki wojskowej w Y (np. z tytułu kary umownej za nieterminowe wykonanie innych robót na rzecz tej jednostki)?

Na tak postawione pytanie należy udzielić odpowiedzi negatywnej, gdyż takie potrącenie nie spełnia przesłanki wzajemności obu wierzytelności. Dopuszczalność przedstawienia przez dłużnika skarbu państwa do potrącenia swojej wierzytelności zależy od tego, czy wierzytelność ta związana jest z działalnością tej samej stationis fisci, która dochodzi od dłużnika własnej należności. Pogląd ten został wielokrotnie wyartykułowany w dawnym orzecznictwie sądowym (orzeczenia Sądu Najwyższego z dnia 7 maja 1952 r., C 798/52, OSN 1953, nr 2, poz. 53, z dnia 18 marca 1958 r., I CR 350/57, OSPiKA 1958, nr 6, poz. 158 lub z dnia 30 kwietnia 1959 r., II CR 920/58, „Ruch Prawniczy Ekonomiczny i Socjologiczny” 1960, nr 2, s. 399).

Prawidłowość powyższego stanowiska potwierdził następnie Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 1 czerwca 1994 r., II UZP 32/93 (OSNCP 1994, nr 7-8, poz. 150) oraz w wyroku z dnia 12 października 2000 r., IV CKN 144/00 (OSNC 2001, nr 4, poz. 60), stwierdzając, że ze względu na wielość państwowych jednostek organizacyjnych należy przyjąć zasadę, iż przesłanka wzajemności z art. 498 § 1 K.c. jest spełniona tylko wtedy, gdy obie wierzytelności, tj. wierzytelność przysługująca wobec skarbu państwa i wierzytelność skarbu państwa, są związane z tą samą państwową jednostką organizacyjną. Za trafnością stanowiska wyrażonego w tych orzeczeniach przemawia przede wszystkim wzgląd na podstawową funkcję potrącenia, którą jest realizacja w uproszczony sposób wzajemnego roszczenia.

Poprzedni materiał

Następny materiał