Cechy utworu a prawo autorskie

Czym jest utwór i kiedy jest chroniony prawem autorskim?

Polskie prawo autorskie chroni każdy rezultat działalności twórczej człowieka, pod warunkiem spełnienia przez niego pewnych kryteriów. Są one określone w ustawie z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych.

Przepisy te za przedmiot ochrony uznają utwór. Zgodnie z artykułem 1 wskazanej ustawy, utworem nazywamy każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia. Aby przejaw myśli ludzkiej uznać za utwór, musi on spełnić następujące kryteria:

• Musi być rezultatem działalności człowieka.
• Wymagane jest tzw. ustalenie dzieła.
• Musi się w nim przejawiać działalność twórcza.
• Konieczne jest, aby ta działalność miała indywidualny charakter.

„Utwór jest niematerialnym dobrem prawnym.”* Należy odróżnić go od przedmiotu materialnego (nośnika), na którym zazwyczaj jest on utrwalony. Prawo autorskie nie chroni zatem samego nośnika, lecz przejaw myśli ludzkiej na nim wyrażony. W stosunku do przedmiotu materialnego znajdą zastosowanie ogólne przepisy prawa cywilnego (głownie prawo rzeczowe oraz zobowiązań).

Rezultat działalności człowieka

Przesłanka ta oznacza, że nie stanowią przedmiotu prawa autorskiego m.in. „twory przyrody” powstałe bez ingerencji ludzkiej (np. spowodowane erozją wyrzeźbienia w skale). Wymagane jest, by w utworze uwidoczniła się praca człowieka, co nie oznacza, że musi on być rezultatem działalności wyłącznie ludzkiej.

Ustalenie dzieła

Warunku tego nie należy mylić z utrwaleniem, czyli „zapisaniem” na materialnym nośniku. W polskim systemie prawnym do powstania ochrony taka czynność nie jest konieczna. By móc mówić o utworze wymagane jest jego „uzewnętrznienie” tzn. przybranie przez utwór jakiejkolwiek postaci (choćby nietrwałej), która umożliwia zapoznanie się z dziełem osobie innej niż twórca. Ustalenie występuje zatem zarówno z chwilą zapisania dokumentu tekstowego na dysku twardym komputera (a nawet w pamięci RAM) jak też z chwilą wygłoszenia referatu. Utwór jest przedmiotem prawa autorskiego od chwili tzw. ustalenia (nawet jeśli miałby postać nieukończoną).

Działalność twórcza

Dzieło podlega ochronie tylko w takim zakresie, w jakim spełnia tę przesłankę. Oznacza to, że poszczególne części utworu mogą nie odznaczać się dostatecznym poziomem twórczości. Wówczas – choć w całości utwór jest przedmiotem prawa autorskiego – te elementy ochronie nie podlegają i mogą być dowolnie używane przez osoby trzecie. Słownik języka polskiego definiuje pojęcie „twórczy” jako „mający na celu tworzenie, powodowanie powstania czegoś”. Przesłanka „twórczości” (oryginalności) oznacza, że powstanie dzieła ma charakter kreatywny, niesie w sobie pewne nowe, nieistniejące wcześniej wartości. Jest ona zrealizowana, gdy w dziele występują nowe, wymyślone, stworzone przez twórcę elementy. O tym, czy dzieło jest wystarczająco oryginalne, decyduje za każdym razem sąd.

Indywidualny charakter działalności

Podobnie jak przy wymogu twórczości, ochronie będą podlegać jedynie rezultaty myśli ludzkiej, które odznaczają się odpowiednim poziomem indywidualności. Należy zbadać, czy dany rezultat działalności człowieka nie jest wynikiem pracy rutynowej lub szablonowej. O indywidualności dzieła można mówić, gdy da się stwierdzić, że dane dzieło nie powstało wcześniej i jest statystycznie nieprawdopodobne stworzenie go w przyszłości przez inną osobę. Także w tym wypadku, a więc czy dzieło odznacza się wystarczającym poziomem indywidualności, decyzja – w razie sporu – należy wyłącznie do sądu.

Do powstania ochrony na gruncie prawa autorskiego nie jest wymagane spełnienie żadnych formalności (takich jak: rejestracja utworu, zamieszczenie adnotacji, że jest on chroniony takim prawem itp.). Ochroną objęty może być wyłącznie sam sposób wyrażenia, natomiast nie są chronione prawem autorskim odkrycia, idee, procedury, metody i zasady działania oraz koncepcje matematyczne.

Dla zakwalifikowania określonego wytworu myśli ludzkiej jako utworu nie ma znaczenia fakt, że powstanie lub rozpowszechnianie danego dzieła stanowi naruszenie prawa. Nie jest ważna jego wartość, przeznaczenie czy sposób wyrażenia. Ponadto warto podkreślić, że zbiory, antologie, wybory, bazy danych spełniające cechy utworu są przedmiotem prawa autorskiego, nawet jeżeli zawierają niechronione materiały, o ile przyjęty w nich dobór, układ lub zestawienie ma twórczy charakter.

Wytwory intelektu człowieka wyłączone spod ochrony prawnej

Niektóre wytwory intelektu człowieka, głównie ze względu na interes publiczny, zostały wyraźnym przepisem wyłączone spod ochrony. Są to:

• akty normatywne i ich urzędowe projekty,
• urzędowe dokumenty, materiały, znaki, symbole,
• opublikowane opisy patentowe i ochronne,
• proste wiadomości prasowe.

Oznacza to, że można z nich korzystać do woli, nawet jeśli obiektywnie spełniają przesłanki wymagane, aby uznać je za utwór.

Z przedstawionych rozważań wynika, że przesłanki powstania utworu celowo nie zostały doprecyzowane przez ustawodawcę, a przyznanie statusu utworu w świetle prawa autorskiego zależy przede wszystkim od oceny sądu. Takie elastyczne rozwiązanie pozwala na dostosowanie (w drodze interpretacji) prawa do dynamicznego rozwoju techniki i objęcie ochroną nawet takich kategorii dzieł, które w momencie uchwalania ustawy nie były jeszcze znane.

________________

* J. Błeszyński, Prawo Autorskie, Warszawa 1988 r.

Poprzedni materiał

Następny materiał