Zachowek a zastosowanie art. 5 K.c.

Komu należy się zachowek?

Zgodnie z art. 991 § 1 Kodeksu cywilnego zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału (zachowek).

Instytucja zachowku ma zabezpieczać interesy osób najbliższych dla spadkodawcy, w przypadku gdyby nie zostali oni ujęci w testamencie. Przy spełnieniu pewnych przesłanek możliwe jest jednak pozbawienie osoby bliskiej spadkodawcy prawa do zachowku. Może to zrobić spadkodawca w drodze wydziedziczenia lub też już po śmierci spadkodawcy sąd na wniosek uprawnionych osób, uznając spadkobiercę za niegodnego dziedziczenia. W obydwu przypadkach konieczne jest jednak zaistnienie wskazanych w ustawie przesłanek.

Czy spadkodawca może pozbawić bliskich zachowku?

Zgodnie z art. 1008 K.c. spadkodawca może w testamencie pozbawić zstępnych, małżonka i rodziców zachowku (wydziedziczenie), jeżeli uprawniony do zachowku:

1. wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego;
2. dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci;
3. uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.

Niegodność dziedziczenia

Natomiast zgodnie z art. 928 § 1 K.c. spadkobierca może być uznany przez sąd za niegodnego dziedziczenia, jeżeli:

1. dopuścił się umyślnie ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy;
2. podstępem lub groźbą nakłonił spadkodawcę do sporządzenia lub odwołania testamentu albo w taki sam sposób przeszkodził mu w dokonaniu jednej z tych czynności;
3. umyślnie ukrył lub zniszczył testament spadkodawcy, podrobił lub przerobił jego testament albo świadomie skorzystał z testamentu przez inną osobę podrobionego lub przerobionego.

Jeżeli jednak żadna z powyższych przesłanek nie zostanie spełniona, nie jest możliwe pozbawienie osoby najbliższej spadkobiercy prawa do zachowku w drodze wydziedziczenia lub uznania za niegodnego. W takich przypadkach spadkobiercy, których udział w spadku miałby zostać uszczuplony w wyniku wysunięcia przez osobę uprawnioną roszczenia o zachowek, mogą podejmować próbę zakwestionowania prawa do zachowku na gruncie art. 5 K.c., zgodnie z którym nie można czynić ze swego prawa użytku, który by był sprzeczny ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub z zasadami współżycia społecznego (takie działanie lub zaniechanie uprawnionego nie jest uważane za wykonywanie prawa i nie korzysta z ochrony).

Zastosowanie art. 5 K.c. do zachowku

Zastosowanie art. 5 K.c. do zachowku za dopuszczalne uznał wielokrotnie Sąd Najwyższy. Zgodnie z linią orzeczniczą SN możliwe jest zarówno obniżenie wysokości zachowku na tej podstawie, jak i całkowite pozbawienie prawa do zachowku. Jednakże art. 5 K.c. może mieć zastosowanie do instytucji zachowku wyłącznie w sytuacjach wyjątkowych.

Zgodnie z uchwałą Sądu Najwyższego z dnia 19 maja 1981 r.² w sprawie o zachowek nie jest wyłączone obniżenie wysokości należnej z tego tytułu sumy na podstawie art. 5 K.c. Należy jednak pamiętać, że celem instytucji zachowku (...) jest ochrona interesów majątkowych najbliższych członków rodziny (...) przez zapewnienie im niezależnie od woli spadkodawcy, a nawet wbrew jego woli, roszczenia pieniężnego odpowiadającego określonemu (...) ułamkowi wartości udziału w spadku, który by im przypadł przy dziedziczeniu ustawowym. Dlatego zastosowanie art. 5 może nastąpić w wyjątkowych wypadkach i tylko przy uwzględnieniu klauzuli zasad współżycia społecznego.

Wysokość zachowku

Zgodnie z wyrokiem Sądu Najwyższego z dnia 25 stycznia 2001 r.³ zachowek stanowi minimum zagwarantowanego udziału w spadku spadkobiercy ustawowemu i pozbawić tego udziału na podstawie art. 5 K.c. można tylko w sytuacjach rzeczywiście wyjątkowych (...).

W wyroku z dnia 7 kwietnia 2004 r.⁴ Sąd Najwyższy stwierdził ponadto, że ocena sądu, czy żądanie zapłaty sumy odpowiadającej wysokości zachowku stanowi nadużycie prawa (art. 5 K.c.), nie powinna pomijać, że prawa osoby uprawnionej do zachowku służą urzeczywistnieniu obowiązków moralnych, jakie spadkodawca ma wobec swoich najbliższych. Sprzeczność z zasadami współżycia zachodziłaby wówczas, gdyby w świetle reguł lub wartości moralnych powszechnie społecznie akceptowanych żądanie zapłaty należności z tytułu zachowku musiało być ocenione negatywnie. Dokonując osądu roszczenia o zachowek w tym aspekcie trzeba przy tym mieć na uwadze, że prawa uprawnionego do zachowku przysługujące mu ze względu na szczególny, bardzo bliski stosunek rodzinny, istniejący między nim a spadkodawcą, służą urzeczywistnieniu obowiązków moralnych, jakie spadkodawca ma względem swoich najbliższych oraz realizacji zasady, iż nikt nie może na wypadek swojej śmierci rozporządzić swoim majątkiem zupełnie dobrowolnie, z pominięciem swoich najbliższych. Względy te nakazują szczególną ostrożność przy podejmowaniu oceny o nadużycia prawa żądania zapłaty sumy pieniężnej odpowiadającej wysokości zachowku, która nie może opierać się jedynie na ogólnym odwołaniu się do klauzuli generalnej zasad współżycia.

Zgodnie z postanowieniem Sądu Najwyższego z dnia 11 lipca 2012 r.⁵ dopuszczalne jest całkowite pozbawienie prawa do zachowku w wyniku zastosowania art. 5 K.c., odnoszonego do samej postawy uprawnionego względem zobowiązanego z tytułu zachowku, a przy tym ze względu na taką postawę występującą w przeszłości.

___________________________

¹ Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. z 2014 r., poz. 121, z późn. zm.)

² Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 19 maja 1981 r. (sygn. akt III CZP 18/81)

³ Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 25 stycznia 2001 r. (sygn. akt IV CKN 250/00)

⁴ Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7 kwietnia 2004 r. (sygn. akt IV CK 215/03)

⁵ Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 11 lipca 2012 r. (sygn. akt I CSK 75/12)

Poprzedni materiał

Następny materiał