Zawiadomienie o podejrzeniu popełnienia przestępstwa wyłudzenia pieniędzy

Pan Antoni napisał do nas po tym, jak w sprawie cywilnej zapadł dla niego korzystny wyrok. Był pozwanym, a powód domagał się zapłaty określonej kwoty. Powództwo w całości zostało oddalone. Pan Antoni pytał, czy może złożyć zawiadomienie do prokuratury o próbie wyłudzenia pieniędzy i jaka byłaby podstawa prawna takiego wniosku. Jak powinien wykazać próbę popełnienia przestępstwa?

Próba wyłudzenia pieniędzy przez pozew o zapłatę określonej kwoty

Aby odpowiedzieć na pytania pana Antoniego, w pierwszej kolejności przeanalizujemy przepisy, następnie pogląd doktryny i orzecznictwa, a na końcu odniesiemy nasze ustalenia do tej konkretnej sprawy.

W mojej ocenie, mając na uwadze przestawione przez pana Antoniego fakty, możemy mówić o usiłowaniu oszustwa, czyli o czynie z art. 286 § 1 Kodeksu karnego (K.k.) w związku z art. 13 K.k.

Przestępstwem przewidzianym przez polski Kodeks karny, którego znamiona być może wypełnia zachowanie, na które Pan wskazuje, jest oszustwo (art. 286 § 1 K.k.): „kto, w celu osiągnięcia korzyści majątkowej, doprowadza inną osobę do niekorzystnego rozporządzenia własnym lub cudzym mieniem za pomocą wprowadzenia jej w błąd albo wyzyskania błędu lub niezdolności do należytego pojmowania przedsiębranego działania, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8”. Głównym motywem działania sprawcy, tego rodzaju przestępstwa jest uzyskanie korzyści majątkowej w drodze doprowadzenia innej osoby do niekorzystnego rozporządzenia mieniem przez wprowadzenie jej w błąd albo wyzyskanie błędu lub niezdolności do należytego pojmowania przedsiębranej czynności. Istota tego przestępstwa polega więc na posłużeniu się fałszem, który w literaturze określa się mianem czynnika sprawczego, który ma doprowadzić pokrzywdzonego do podjęcia niekorzystnej decyzji majątkowej. Taki sposób rozumienia przepisu pozwala odróżnić przestępstwo oszustwa stypizowane w art. 286 K.k., od zaboru, a nadto od innych przestępstw podobnych, tj. przestępstw skierowanych przeciwko mieniu.

Przestępstwo oszustwa – wyłudzenia

Wprowadzenie w błąd polega na tym, że sprawca tegoż czynu własnym podstępnym zachowaniem, zabiegami doprowadza pokrzywdzonego do mylnego wyobrażenia o określonym stanie rzeczy (np. co do wartości przedmiotu, cech sprzedawanego lub nabywanego towaru, możliwości uzyskania korzyści z zawartej transakcji itp.).

„Kolejną formą przestępczego działania sprawcy jest wyzyskanie niezdolności do należytego pojmowania przedsiębranego działania polegające na wykorzystaniu sytuacji, gdy ofiara z jakichkolwiek względów nie ma należytego rozeznania co do transakcji, jaką podejmuje. Niezdolność osoby rozporządzającej mieniem do należytego pojmowania przedsiębranego działania może wynikać z braku odpowiedniego rozwoju psychicznego, niedostatecznej socjalizacji, młodego wieku, upośledzenia umysłowego - zarówno takiego, które wyłącza zdolność rozpoznania znaczenia czynu lub pokierowania swym postępowaniem, jak i prowadzącego jedynie do ograniczenia tej zdolności. Niezdolność może stanowić następstwo nadużywania alkoholu, środków odurzających, narkotyków. Może ona mieć charakter przemijający albo stały” (zob. M. Szwarczyk i in. (red.), Najnowsze wydanie: Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 2007).

W przypadku pana Antoniego przedmiotem oszustwa jest mienie w szerokim tego słowa znaczeniu.

Przestępstwo oszustwa ma charakter materialny, przy czym skutkiem jest niekorzystne rozporządzenie mieniem własnym lub cudzym przez osobę wprowadzoną w błąd lub której błąd został przez sprawcę wyzyskany.

Niekorzystne rozporządzenie mieniem jako skutek oszustwa

Zgodnie z treścią wyroku Sądu Najwyższego z dnia 30 sierpnia 2000 r., sygn. V KKN 207/00, „niekorzystne rozporządzenie mieniem, jako skutek oszustwa, ogólnie rzecz ujmując, oznacza pogorszenie sytuacji majątkowej pokrzywdzonego, chociaż nie musi polegać na spowodowaniu efektywnej szkody. Termin »mienie« używany jest w znamionach przestępstwa oszustwa jako synonim majątku, a więc całokształtu sytuacji majątkowej danego podmiotu”.

Aby udowodnić oszustwo, należy przede wszystkim wykazać, iż celem działania sprawcy było uzyskanie szeroko pojętej korzyści majątkowej, która może polegać zarówno na uzyskaniu zysku (zwiększeniu aktywów), jak i na zmniejszeniu pasywów. Nie ma przy tym żadnego znaczenia, czy sprawca chce uzyskać korzyść majątkową dla siebie czy innej osoby.

Udowodnienie oszustwa

Szczegółowa analiza praktyki pozwala postawić tezę, że oszustwo jest przestępstwem trudnym do udowodnienia, a to ze względu na konieczność wykazania zamiaru bezpośredniego kierunkowego tak co do celu działania, jak i używanych środków. Pogląd taki znalazł również wyraz w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 22 listopada 1973 r. (OSNPG 1974, nr 7, poz. 7) – „celem lepszego zobrazowania problemu wskazać należy na jedno z orzeczeń Sądu Najwyższego z dnia 16 stycznia 1980 r., zgodnie z którym nie wypełnia znamion tego przestępstwa sam fakt, iż pożyczkobiorca, pomimo upomnień ze strony pożyczkodawcy, nie zwraca pożyczki”.

Zgodnie z wyrokiem Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 29 kwietnia 1999 r., sygn. akt 48/99, „do przypisania oszustwa konieczne jest ustalenie, że występując o udzielenie pożyczki, kredytu lub innego płatnego świadczenia, sprawca działał z zamiarem jego niezwrócenia lub niespłacenia. Należy dodać, że sam fakt zadłużenia nie może decydować o zamiarze wyłudzenia, a dopiero powiązanie różnych okoliczności związanych z zawieranymi umowami kredytowymi lub innymi transakcjami może pozwolić na wyprowadzenie wniosków o zamiarze oskarżonego”.

Przy przestępstwie oszustwa musi istnieć dobrowolność. Przez dobrowolność rozumieć należy zachowanie, które realizowane jest przez rozporządzającego w wyniku podjęcia przez niego decyzji dotyczącej mienia w oparciu o określone przesłanki, co do których rozporządzający pozostaje w błędzie.

Zgodnie z wyrokiem Sądu Najwyższego z dnia 27 października 1986r., sygn. akt II KR 134/86, „nieprawidłowe odzwierciedlenie rzeczywistości w świadomości rozporządzającego mieniem stanowić ma więc rezultat podejmowanych przez sprawcę działań”.

Sprawca dla wprowadzenia kogoś w błąd nie musi podejmować szczególnych czynności polegających na działaniu podstępnym lub chytrym. Dla uznania, iż mamy do czynienia z wprowadzeniem w błąd, wystarczające jest każde, jakiekolwiek działanie, które może doprowadzić do powstania błędnego wyobrażenia o rzeczywistości u osoby rozporządzającej mieniem.

Zawiadomienie o uzasadnionym podejrzeniu popełnienia przestępstwa oszustwa

Przenosząc rozważania teoretyczna na grunt zapytania pana Antoniego, wskazać należy, że czyn penalizowany w art. 286 K.k. jest przestępstwem kierunkowym. Wykładnia przepisów wymaga udowodnienia zamiaru bezpośredniego kierunkowego do celu działania i używanych środków.

Mając na uwadze zaprezentowane instytucje prawa karnego procesowego, należałoby teraz przeanalizować możliwości dowodowe i dostarczyć dowody na przestępstwo wyłudzenia. Chodzi zarówno o osobowe, jak i rzeczowe źródła dowodowe. Najlepszym dowodem byłoby zeznanie świadka potwierdzające zamiar bezpośredni, czyli wykazujące, że dana osoba od samego początku miała na celu wprowadzenie pana Antoniego w błąd i wyzyskanie niezdolności do należytego pojmowania przedsiębranego działania prowadzącego do niekorzystnego rozporządzenia mieniem. Zasadne byłoby także przeanalizowanie uzasadnienia wyroku sądu rozpoznającego sprawę cywilną.

Na podstawie przedstawionego przez pana Antoniego stanu faktycznego nie sposób wskazać, czy zawiadomienie o uzasadnionym podejrzeniu popełnienia przestępstwa z art. 286 § 1 K.k. w zw. z art. 13 K.k. jest zasadne. Przypuszczam bowiem, iż kwestia zasadności dochodzonego powództwa była w znacznej części uzależniona od oceny zgromadzonego w sprawie materiału dowodowego. Jeżeli bowiem ocena zebranych w sprawie dowodów nie była jednoznaczna, w mojej ocenie nie można mówić o zamiarze bezpośrednim kierunkowym, który jest niezbędny, aby pociągnąć do odpowiedzialności karnej uprzedniego powoda.

Źródła:

1. Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks karny - Dz.U. 1997 nr 88 poz. 553
2. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 30 sierpnia 2000 r., sygn. V KKN 207/00
3. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 22 listopada 1973 r., OSNPG 1974
4. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 29 kwietnia 1999 r., sygn. akt 48/99
5. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 27 października 1986r., sygn. akt II KR 134/86