Zapis zobowiązujący spadkobiercę do ustanowienia służebności

Ustanowienie służebności dożywotniego zamieszkania

Po pierwsze należy wskazać, że mimo iż nieruchomość będzie stanowiła wyłączną własność Pani męża, to Pani jako jego żona będzie po nim dziedziczyła z ustawy.

Zgodnie z art. 931 § 1 Kodeksu cywilnego (K.c.) – w pierwszej kolejności powołane są z ustawy do spadku dzieci spadkodawcy oraz jego małżonek; dziedziczą oni w częściach równych. Jednakże część przypadająca małżonkowi nie może być mniejsza niż jedna czwarta całości spadku.

Jeżeli więc Pani mąż nie sporządzi testamentu, to Pani będzie po nim dziedziczyć co najmniej 1/4 spadku. Ponadto z samego art. 923 K.c. wynika krótkotrwałe uprawnienie do zamieszkiwania w domu, o czym wspominam jedynie sygnalizacyjnie, gdyż wiadomym jest, że przepis ten nie zabezpieczy zamieszkania przez całe życie. Wspomniany przepis stanowi, że:

„§ 1. Małżonek i inne osoby bliskie spadkodawcy, które mieszkały z nim do dnia jego śmierci, są uprawnione do korzystania w ciągu trzech miesięcy od otwarcia spadku z mieszkania i urządzenia domowego w zakresie dotychczasowym. Rozrządzenie spadkodawcy wyłączające lub ograniczające to uprawnienie jest nieważne.

§ 2. Przepisy powyższe nie ograniczają uprawnień małżonka i innych osób bliskich spadkodawcy, które wynikają z najmu lokali lub ze spółdzielczego prawa do lokalu”.

Pani mąż jeszcze za życia może ustanowić dla Pani służebność dożywotniego zamieszkania w wybudowanym przez siebie domu oraz powtórzyć swoją wolę w testamencie.

Zobowiązanie spadkobiercy do spełnienia określonego świadczenia majątkowego na rzecz wskazanej osoby

Stosownie do art. 968 § 1 K.c.: „spadkodawca może przez rozrządzenie testamentowe zobowiązać spadkobiercę ustawowego lub testamentowego do spełnienia określonego świadczenia majątkowego na rzecz oznaczonej osoby (zapis)”.

W testamencie określone zachowania spadkobiercy, mające być dokonanymi na rzecz wskazanych osób, noszą nazwę zapisów. Zapisy w testamencie mają charakter zapisów zwykłych oraz windykacyjnych. Zapisami mogą być obciążeni spadkobiercy ustawowi i spadkobiercy testamentowi.

Przez zwykły zapis spadkodawca zobowiązuje spadkobiercę ustawowego lub wskazanego spadkobiercę testamentowego do spełnienia na rzecz oznaczonej osoby świadczenia majątkowego wskazanego w testamencie. Przez dalszy zapis zobowiązuje zapisobiercę, na rzecz którego uczynił zapis, do dokonania przez tego zapisobiercę określonego świadczenia majątkowego na rzecz kolejnej oznaczonej osoby.

Skutkiem ustanowienia zapisu jest powstanie w chwili otwarcia spadku stosunku zobowiązaniowego pomiędzy spadkobiercą a zapisobiercą. Na mocy tego stosunku zapisobierca zobowiązywany jest do wykonania określonego świadczenia lub ustanowienia prawa, a osoba, na rzecz której zapis ma być wykonany, ma prawo do żądania wykonania zapisu (ustanowienia prawa).

Zobowiązanie spadkobiercy do ustanowienia na rzecz określonej osoby ograniczonego prawa rzeczowego w formie służebności mieszkania

Przedmiotem zapisu w testamencie może być zobowiązanie spadkobiercy do ustanowienia na rzecz określonej osoby ograniczonego prawa rzeczowego w formie służebności mieszkania (prawa do zamieszkiwania i korzystania z nieruchomości lub jej części), prawa przechodu i przejazdu. Można wskazać, od jakiej chwili ta służebność będzie przysługiwać danej osobie.

Proponuję więc, aby zadbała Pani o to, aby Pani mąż napisał testament, w którym określi spadkobierców dla swojego domu, a następnie obciąży ich tzw. zapisem na rzecz Pani. Napisanie testamentu wyrażającego taką wolę wymaga zamieszczenia w nim odpowiednich zapisów w tym zakresie. Mogą one brzmieć następująco: „Chcę, aby po mojej śmierci moja żona, wyłącznie zamieszkiwała w moim domu położonym w … przy ul. …, dla którego prowadzona jest księga wieczysta przez Sąd Rejonowy w … pod numerem KW …. W tym celu zobowiązuję … [imiona i nazwiska spadkobierców testamentowych] do ustanowienia na rzecz mej żony … zamieszkałej obecnie w … dożywotniej służebności mieszkania, polegającej na prawie swobodnego korzystania z całości domu położonego w … przy ul. …, składającego się z …., z wyłączeniem innych osób. Obowiązek ponoszenia kosztów jego eksploatacji oraz kosztów związanych z korzystaniem z niego poza obciążeniami podatkowymi obciążał będzie moją żonę. Jednocześnie zobowiązuję … do utrzymania przy sobie przez nich prawa własności tego domu do chwili śmierci mej żony”.

Moim zdaniem testament powinien być przygotowany i napisany przez notariusza w formie aktu notarialnego. Wtedy to notariusz przygotowuje projekty zapisów stosownie do woli spadkodawcy. Testament jest napisany przez niego, ale jest to wola spadkodawcy.

Powyższe potwierdził również Sąd Najwyższy, stwierdzając, że przedmiotem zapisu może być obciążenie spadkobiercy obowiązkiem ustanowienia na rzecz zapisobiercy określonej służebności mieszkania w gospodarstwie spadkowym (zob. uchw. SN z 14.10.1968 r., III CZP 91/68, OSN 1969, nr 6, poz. 103).

Oczywiście istnieje ryzyko, że spadkobiercy Pani męża nie uszanują jego woli.

Niewykonanie lub nienależyte wykonanie obowiązków wynikających z treścitestamentu

Warto również wskazać, że ponieważ zapis tworzy węzeł obligacyjny między obciążonym a zapisobiercą, przeto niewykonanie lub nienależyte wykonanie obowiązków wynikających z treści stosunku zobowiązaniowego spowoduje poddanie obciążonego zapisem regułom odpowiedzialności przewidzianym w art. 471 i nast. K.c.

Natomiast zgodnie z treścią art. 471 K.c. dłużnik obowiązany jest do naprawienia szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania, chyba że niewykonanie lub nienależyte wykonanie jest następstwem okoliczności, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi.

Należy również przytoczyć treść postanowienia Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 28 marca 2012 r. (V CSK 175/11), gdzie Sąd Najwyższy stwierdził, że „w sprawie o stwierdzenie nabycia spadku sąd nie rozstrzyga problemu zapisu, ponieważ roszczenie z tytułu zapisu może być dochodzone jedynie w procesie, w odrębnej sprawie. Zapisobierca nie jest spadkobiercą, nabywa tylko wierzytelność o wykonanie zapisu. Sąd spadku nie może więc rozstrzygać o przesłankach i skuteczności zapisu w sposób prejudycjalny. Podobnie nie jest uprawniony do orzekania o zachowku, który także jest konsekwencją określonego rozrządzenia testamentowego”.

Mając powyższe na uwadze, należy stwierdzić, iż sąd nie ma obowiązku ani nawet podstawy prawnej do wypowiadania się w zakresie zapisu testamentowego dotyczącego ustanowienia na Pani rzecz służebności mieszkania w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku, gdyż kwestia ta nie ma wpływu na samo dziedziczenie, a jedynie legitymuje Panią do żądania od spadkobiercy wykonania danego zapisu.

Odmowa spadkobiercy wykonania zapisu w testamencie

Dlatego też w sytuacji odmowy wykonania zapisu, powinna Pani wezwać na piśmie (listem poleconym) spadkobiercę do ustanowienia na Pani rzecz służebności mieszkania jako realizacji zapisu testamentowego Pani męża w wyznaczonym przez Panią terminie, pod rygorem dochodzenia przez Panią z tego tytułu roszczeń na drodze sądowej.

W celu uzyskania praw wynikających ze służebności mieszkania musiałaby Pani wnieść do sądu przeciwko spadkobiercy powództwo o nakazanie przez sąd złożenia przez spadkobiercę oświadczenia woli o ustanowieniu służebności na Pani rzecz, przy czym takie nakazanie przez sąd złożenia ww. oświadczenia, zgodnie z art. 64 K.c., zastępuje to oświadczenie, co uprawniałoby Panią do wpisania służebności do księgi wieczystej nieruchomości po uprawomocnieniu się wyroku sądu.

Jak bowiem stwierdził Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 20 stycznia 1984 r. (III CZP 69/83): „jeżeli obciążony zapisem spadkobierca odmawia wykonania tego zapisu przez ustanowienie prawa użytkowania na rzecz zapisobiercy, zapisobierca może dochodzić wykonania tego obowiązku w drodze procesu. W takim wypadku prawomocne orzeczenie sądu, zobowiązujące spadkobiercę do złożenia odpowiedniego oświadczenia, zastępuje to oświadczenie (art. 64 K.c., art. 1047 § 1 K.p.c.). W takim więc wypadku do wpisu prawa użytkowania wystarczy to prawomocne orzeczenie”.

Zarazem tak uzyskany wpis w księdze wieczystej odnośnie służebności pozwalałby Pani na zamieszkiwanie w tym lokalu bez względu na to, kto byłby jego właścicielem.

Z ostrożności jednak, na wypadek próby sprzedaży domu przez spadkobiercę, zanim uzyskałaby Pani ww. wpis w księdze wieczystej, warto byłoby wraz z pozwem wnieść o zabezpieczenie Pani roszczenia poprzez umieszczenie w księdze wieczystej ostrzeżenia o toczącym się postępowaniu w sprawie ustanowienia służebności mieszkania.