Zapewnienie opieki chorej mamie mieszkającej z alkoholikiem

Opieka nad chorą matką

W zaistniałych okolicznościach nie widzę innego rozwiązania niż umieszczenie Pani matki w domu opieki albo zapewnienie jej całodobowej opieki pielęgniarskiej w domu. Można ubiegać się także o pomoc z ośrodka pomocy społecznej w postaci usług opiekuńczych.

Zgodnie z art. 50 ustawy z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej:

„1. Osobie samotnej, która z powodu wieku, choroby lub innych przyczyn wymaga pomocy innych osób, a jest jej pozbawiona, przysługuje pomoc w formie usług opiekuńczych lub specjalistycznych usług opiekuńczych.

2. Usługi opiekuńcze lub specjalistyczne usługi opiekuńcze mogą być przyznane również osobie, która wymaga pomocy innych osób, a rodzina, a także wspólnie niezamieszkujący małżonek, wstępni, zstępni nie mogą takiej pomocy zapewnić.

3. Usługi opiekuńcze obejmują pomoc w zaspokajaniu codziennych potrzeb życiowych, opiekę higieniczną, zaleconą przez lekarza pielęgnację oraz, w miarę możliwości, zapewnienie kontaktów z otoczeniem.

4. Specjalistyczne usługi opiekuńcze są to usługi dostosowane do szczególnych potrzeb wynikających z rodzaju schorzenia lub niepełnosprawności, świadczone przez osoby ze specjalistycznym przygotowaniem zawodowym”.

5. Ośrodek pomocy społecznej, przyznając usługi opiekuńcze, ustala ich zakres, okres i miejsce świadczenia.

6. Rada gminy określa, w drodze uchwały, szczegółowe warunki przyznawania i odpłatności za usługi opiekuńcze i specjalistyczne usługi opiekuńcze, z wyłączeniem specjalistycznych usług opiekuńczych dla osób z zaburzeniami psychicznymi, oraz szczegółowe warunki częściowego lub całkowitego zwolnienia od opłat, jak również tryb ich pobierania”.

Artykuł 50 ust. 1 zawiera katalog okoliczności uzasadniających przyznanie prawa do korzystania z usług opiekuńczych. Okoliczności te obejmują: wiek, chorobę i inne przyczyny. Kumulatywnym warunkiem, który powinien wystąpić, aby świadczenie to przysługiwało, jest fakt pozbawienia osoby ubiegającej się o świadczenie pomocy innych osób. Obydwa czynniki, a więc okoliczności faktyczne (wiek, choroba, inna przyczyna), jak również brak możliwości skorzystania z pomocy innych osób powinny pozostawać w związku przyczynowym w taki sposób, aby zapobieżenie ujemnym następstwom związanym z koniecznością korzystania z pomocy innej osoby wprost wynikało z wieku, choroby albo innej przyczyny. Brak innej osoby, która świadczyłaby zainteresowanemu pomoc w pokonywaniu trudności życiowych wywołanych wiekiem, chorobą lub inną – wprost określoną – przyczyną, uzasadnia przyznanie świadczeń opiekuńczych.

Obowiązek alimentacyjny wobec rodzica

Inną ustawą, która może stwarzać Pani obowiązki wobec matki, jest Kodeks rodzinny i opiekuńczy (w skrócie: K.r.io.), który zawiera przepisy, których zadaniem jest ochrona stosunków osobistych pomiędzy rodzicami i dziećmi przed niegodziwymi zachowaniami, które osłabiają więzi rodzinne.

Według art. 87 K.r.io. rodzice i dzieci obowiązani są wspierać się wzajemnie. Przez wzajemne wsparcie, o którym mowa w art. 87 K.r.io., należy rozumieć: pomoc materialną, psychiczne wsparcie w chorobie, cierpieniu i kalectwie, pomoc intelektualną przy podejmowaniu ważnych decyzji lub załatwianiu spraw życiowych oraz pomoc fizyczną przy wykonywaniu różnych czynności. Wzajemne wsparcie pomiędzy rodzicami i dziećmi powinno być całkowicie bezinteresowne – wynika to przede wszystkim z norm moralnych.

Jeżeli matka nie otrzymuje wsparcia z Pani strony, to oczywiste, że nie wypełnia Pani nie tylko obowiązku wynikającego z zasad moralnych, lecz także zobowiązania, które nakłada na Panią art. 87 K.r.io.

Mimo że ustawodawca nałożył na dzieci i rodziców obowiązek wzajemnego wsparcia, nie przewidział żadnych sankcji za jego niewypełnienie. Obowiązek wsparcia rodzica przez dziecko nie może być wymuszony w drodze egzekucji. Nie można również wystąpić na drogę sądową z żądaniem, by dziecko opiekowało się starszym lub chorym rodzicem. Przepis art. 87 K.r.io. nie stanowi bowiem podstawy żadnego roszczenia. Innymi słowy, Pani matka nie może w żaden sposób zmusić Pani, żeby się Pani nią opiekowała, czy choćby poświęcała jej więcej czasu.

Przepisy K.r.io. nakładają jednak na dzieci obowiązek alimentacji rodziców. Stosownie do art. 128 K.r.io. „obowiązek dostarczania środków utrzymania, a w miarę potrzeby także środków wychowania obciąża krewnych w linii prostej oraz rodzeństwo”. Natomiast zgodnie z art. 129 § 1 K.r.io. „obowiązek alimentacyjny obciąża zstępnych przed wstępnymi, a wstępnych przed rodzeństwem; jeżeli jest kilku zstępnych lub wstępnych – obciąża bliższych stopniem przed dalszymi”. Oznacza to, że teoretycznie matka mogłaby wystąpić przeciwko Pani o alimenty, ale jedynie wówczas, gdy znajdowałaby się w stanie niedostatku, co wynika z kolei z art. 133 § 2 K.r.io.

Stan niedostatku nie jest definiowany przez przepisy prawa. W doktrynie i orzecznictwie przyjmuje się, że w stanie niedostatku pozostaje osoba, która nie może własnymi siłami samodzielnie zaspokoić swoich usprawiedliwionych, podstawowych potrzeb. Te potrzeby to np. potrzeby mieszkaniowe, związane z pożywieniem, a także potrzeby zdrowotne. Pani matka znajdowałaby się więc w stanie niedostatku wówczas, gdyby samodzielnie nie była w stanie zaspokoić swoich uzasadnionych potrzeb. Obecnie z Pani relacji nie wynika, że potrzeby materialne matki nie są zaspokojone, wspomniała Pani jedynie o niemożności zapewnienia matce całodobowej opieki. Jedynie, gdyby np. emerytura matki nie wystarczałaby jej na zaspokojenie potrzeb, mogłaby wystąpić do sądu z pozwem o alimenty przeciwko Pani jako córce.

Wracając do kwestii Kodeksu karnego (w skrócie K.k.): można się zastanowić, czy dopuściła się Pani przestępstwa niealimentacji, określonego w art. 209 § 1 K.k. Stosownie do tego przepisu: „kto uchyla się od wykonania obowiązku alimentacyjnego określonego co do wysokości orzeczeniem sądowym, ugodą zawartą przed sądem albo innym organem albo inną umową, jeżeli łączna wysokość powstałych wskutek tego zaległości stanowi równowartość co najmniej 3 świadczeń okresowych albo jeżeli opóźnienie zaległego świadczenia innego niż okresowe wynosi co najmniej 3 miesiące, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku”.

Ubezwłasnowolnienie chorej matki

W polskim systemie prawnym wyróżnia się ubezwłasnowolnienie całkowite i ubezwłasnowolnienie częściowe. „Osoba, która ukończyła lat trzynaście, może być ubezwłasnowolniona całkowicie, jeżeli wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, nie jest w stanie kierować swym postępowaniem” (art. 13 Kodeksu cywilnego, w skrócie: K.c.). „Osoba pełnoletnia może być ubezwłasnowolniona częściowo z powodu choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, jeżeli stan tej osoby nie uzasadnia ubezwłasnowolnienia całkowitego, lecz potrzebna jest pomoc do prowadzenia jej spraw” (art. 16 K.c.).

Orzeczenie o ubezwłasnowolnieniu wydaje sąd po przeprowadzeniu postępowania. Sąd wszczyna postępowanie na wniosek. Z wnioskiem może wystąpić:

• małżonek osoby, która ma być ubezwłasnowolniona;
• jej krewni w linii prostej oraz rodzeństwo, jeżeli osoba ta nie ma przedstawiciela ustawowego;
• jej przedstawiciel ustawowy;
• prokurator.

Osoba, która wystąpi z wnioskiem o ubezwłasnowolnienie, musi przed sądem wykazać, że jest on uzasadniony okolicznościami faktycznymi, to znaczy, że zachodzą przesłanki ubezwłasnowolnienia całkowitego lub przynajmniej częściowego. W przeciwnym razie wniosek zostanie oddalony. Oprócz tego na osobę, która zgłosiła wniosek o ubezwłasnowolnienie w złej wierze lub lekkomyślnie, sąd może nałożyć karę grzywny do wysokości 1000 zł.

Ubezwłasnowolnienie całkowite, jak i częściowe, może nastąpić tylko z powodu:

• choroby psychicznej;
• niedorozwoju umysłowego albo
• innego rodzaju zaburzeń psychicznych

– pod warunkiem, że ułomności te uniemożliwiają osobie nimi dotkniętej rozpoznanie znaczenia swoich czynów i pokierowanie swoim postępowaniem (ubezwłasnowolnienie całkowite) lub przynajmniej uzasadniają potrzebę pomocy takiej osobie w prowadzeniu jej spraw (ubezwłasnowolnienie częściowe).

Sąd Najwyższy w orzeczeniu z 3 grudnia 1974 r. (sygn. akt I CR 580/74) wyjaśnił, że do ubezwłasnowolnienia nie wystarcza ustalenie choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, musi występować nadto niemożność kierowania swym postępowaniem, gdy chodzi o ubezwłasnowolnienie całkowite, lub potrzeba udzielenia pomocy w prowadzeniu spraw – przy ubezwłasnowolnieniu częściowym.

Inne ułomności (choroby) niż wyżej wymienione nie dają podstaw do ubezwłasnowolnienia. Zgodnie z poglądami doktryny w przypadku ogólnego niedołęstwa wywołanego starością zasadne jest ustanowienie dla takiej osoby kuratora, a nie ubezwłasnowolnienie. Poza tym należy zwrócić uwagę, że nawet jeśli zachodzą wszystkie przesłanki ubezwłasnowolnienia, sąd nie ma obowiązku ubezwłasnowolnić osoby, której dotyczy wniosek, zwłaszcza jeśli byłoby to wbrew jej interesom i jej dobru.

Zgodnie z innym orzeczeniem Sądu Najwyższego z 19 sierpnia 1971 r. (sygn. akt I CR 297/71) choroba psychiczna sama przez się nie stanowi wystarczającej przesłanki ubezwłasnowolnienia, lecz może je uzasadniać tylko wówczas, gdy chory psychicznie nie jest w stanie kierować swym postępowaniem. Nie każda zaś choroba psychiczna pociąga za sobą taki skutek. Zależy to od rodzaju i stopnia nasilenia choroby oraz od indywidualnych objawów występujących u danej osoby. Opinia biegłego psychiatry, obok stwierdzenia u badanego choroby psychicznej (bądź niedorozwoju albo innych zaburzeń psychicznych), powinna więc zawierać szczegółową ocenę zakresu jego zdolności kierowania swoim postępowaniem, opartą na gruntownej i wnikliwej analizie jego zachowania się i postępowania, kontaktów z ludźmi, w stosunkach rodzinnych, w pracy itp.

Proces orzekania o ubezwłasnowolnieniu jest więc złożony, wieloetapowy. Sąd nie może poprzestać tylko na zapoznaniu się z argumentami wnioskodawcy, lecz musi ustalić, czy dana osoba rzeczywiście cierpi na wskazane we wniosku schorzenie oraz czy schorzenie to uniemożliwia lub przynajmniej utrudnia prowadzenie spraw tej osobie.

Ustalenia, o których mowa powyżej, bez wątpienia wymagają specjalnych informacji, dlatego konieczne będzie powołanie biegłego psychiatry i zapoznanie się z historią choroby osoby, której dotyczy wniosek. Samo tylko podejrzenie o możliwość zachorowania nie wystarcza do wydania orzeczenia o ubezwłasnowolnieniu. Stan zdrowia uzasadniający ubezwłasnowolnienie musi istnieć w czasie orzekania o ubezwłasnowolnieniu.

Jeśli biegły psychiatra nie stwierdzi w swojej opinii choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego bądź innych zaburzeń psychicznych ani nie zaznaczy wyraźnie we wnioskach końcowych opinii, że osoba, której postępowanie dotyczy, nie jest w stanie kierować swoim postępowaniem, wniosek o ubezwłasnowolnienie musi zostać oddalony (tak: Sąd Najwyższy w orzeczeniu z 21 stycznia 1971 r., sygn. akt II CR 655/70).

Sąd powinien wysłuchać osoby, której dotyczy postępowanie o ubezwłasnowolnienie. W ten sposób osoba ta będzie miała możliwość swobodnego wypowiedzenia się przed sądem i przedstawienia mu swoich argumentów przeciwko ubezwłasnowolnieniu. Przede wszystkim winna ona wykazać, że radzi sobie w zwykłych sprawach życia codziennego, a ubezwłasnowolnienie byłoby sprzeczne z jej interesami.

O ubezwłasnowolnieniu ostatecznie zdecyduje sąd na podstawie zgromadzonego materiału dowodowego i ustalonego stanu faktycznego.

Ustanowienie przedstawiciela ustawowego dla osoby ubezwłasnowolnionej

Dla osoby ubezwłasnowolnionej ustanawia się przedstawiciela ustawowego, to jest opiekuna albo kuratora. Przedstawiciela ustawowego wyznacza sąd opiekuńczy (sądem opiekuńczym jest wydział rodzinny sądu rejonowego) po uprawomocnieniu się postanowienia o ubezwłasnowolnieniu. Tym samym sąd okręgowy, przed którym obecnie toczy się sprawa, zajmuje się tylko i wyłącznie ubezwłasnowolnieniem. Po uprawomocnieniu się orzeczenia sąd okręgowy prześle akta do sądu rejonowego w celu ustanowienia dla ubezwłasnowolnionego przedstawiciela prawnego.

Jeśli Pani matka zostanie ubezwłasnowolniona całkowicie, sąd ustanowi dla niej opiekuna; w przypadku ubezwłasnowolnienia częściowego – kuratora. Zakres uprawnień opiekuna jest konsekwencją utraty przez osobę ubezwłasnowolnioną (całkowicie) zdolności do czynności prawnych. Utrata zdolności do czynności prawnych powoduje, że czynność prawna dokonana przez Pani ubezwłasnowolnioną matkę bez zgody opiekuna byłaby nieważna. Powyższe znajduje uzasadnienie w art. 14 K.c., zgodnie z którym „czynność prawna dokonana przez osobę, która nie ma zdolności do czynności prawnych, jest nieważna” z jednym wyjątkiem: jeśli „osoba niezdolna do czynności prawnych zawarła umowę należącą do umów powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego (np. kupno gazety, jedzenia, środków czystości), umowa taka staje się ważna z chwilą jej wykonania, chyba że pociąga za sobą rażące pokrzywdzenie osoby niezdolnej do czynności prawnych”.

Opiekun ma obowiązek wykonywać swe czynności z należytą starannością, jak tego wymagają dobro osoby pozostającej pod jego opieką i interes społeczny. Przede wszystkim opiekun sprawuje:

• pieczę nad osobą podopiecznego;
• zarząd nad jego majątkiem
• oraz reprezentuje go wobec osób trzecich.

Przez sprawowanie pieczy należy rozumieć dbanie, by ubezwłasnowolniony miał środki do życia, opiekę lekarską, aby sam sobie nie szkodził i nie stwarzał zagrożenia dla innych osób. Opiekun może się starać o umieszczenie, w razie konieczności, osoby ubezwłasnowolnionej w odpowiedniej placówce. Zarządzanie to piecza nad majątkiem ubezwłasnowolnionego. Reprezentacja polega natomiast na zastępowaniu osoby będącej pod opieką w dokonywaniu czynności prawnych, składaniu oświadczeń woli.

Zakres praw opiekuna osoby ubezwłasnowolnionej

Zakres praw opiekuna względem podopiecznego można porównać z zakresem władzy rodzicielskiej. Opiekun podlega jednak nadzorowi sądu opiekuńczego. Po pierwsze, ma obowiązek uzyskiwać zezwolenie sądu na dokonywanie wszelkich ważniejszych spraw – takich, które mają decydujące znaczenie dla prawidłowego rozwoju psychicznego i fizycznego osoby podopiecznej, a także dla odpowiedniego przygotowania jej do pracy dla dobra społeczeństwa. Przykładowo zgody sądu będą wymagały następującego rodzaju sprawy:

• dokonanie zabiegu lekarskiego;
• umieszczenie w placówce pomocy społecznej, w szpitalu;
• odrzucenie spadku lub zrzeczenie się dziedziczenia;
• zbycie, obciążenie nieruchomości należącej do podopiecznego lub nabycie nieruchomości na jego rzecz;
• zaciąganie, udzielanie pożyczek;
• dokonanie darowizn;
• podjęcie gotówki z rachunku bankowego.

Po drugie, niezwłocznie po objęciu opieki opiekun obowiązany jest sporządzić inwentarz majątku osoby pozostającej pod opieką i przedstawić go sądowi opiekuńczemu, chyba że sąd zwolni go od tego obowiązku. Po trzecie, opiekun obowiązany jest w terminach oznaczonych przez sąd opiekuńczy, nie rzadziej niż co roku, składać temu sądowi sprawozdania dotyczące osoby pozostającego pod opieką oraz rachunki z zarządu jego majątkiem. Jeżeli dochody z majątku nie przekraczają prawdopodobnych kosztów utrzymania i wychowania pozostającego pod opieką, sąd opiekuńczy może zwolnić opiekuna od przedstawiania szczegółowych rachunków z zarządu; w takim wypadku opiekun składa tylko ogólne sprawozdanie o zarządzie majątkiem.

Kurator osoby ubezwłasnowolnionej częściowo jest natomiast powołany do wyrażenia zgody na zaciągnięcie przez nią zobowiązań lub rozporządzenie swoim prawem. Podstawowym skutkiem ubezwłasnowolnienia częściowego jest bowiem jedynie ograniczenie zdolności do czynności prawnych.

Nie wiem, jaki dokładnie jest stan zdrowia Pani matki, jednak jeżeli nie spełnia podanych powyżej przesłanek do orzeczenia ubezwłasnowolnienia, to sąd z pewnością tego nie zrobi. Ponadto bardzo ważna jest przyczyna ubezwłasnowolnienia, gdyż wnioskując o nie, należy wskazać, że ubezwłasnowolnienie jest potrzebne, aby skierować matkę na przymusowe leczenie albo do domu opieki. Obecnie przecież Pani matka może zdecydować o opuszczeniu ośrodka, gdyż nie jest pozbawiona zdolności do czynności prawnych i władze domu nie mogą jej tego zakazać.

Nie rozważając aspektu moralnego, sądzę, że powinna Pani porozmawiać z matką o jej pobycie w domu opieki albo o zmianie domu opieki na inny. Moim zdaniem błędem byłoby pozostawienie matki samej w jej własnym domu bez poinformowania o tym domu pomocy społecznej. Jako najbliższa rodzina powinna Pani zadbać o opiekę nad matką (zapewnienie pomocy pielęgniarki, pracowników pomocy społecznej), jednak biorąc pod uwagę przepisy ustaw, nie ma Pani takiego obowiązku (jedynie bardzo wyjątkowo, zważywszy, że nie jest Pani opiekunem prawnym matki ani nie jest Pani obowiązana do jej alimentacji przez wyrok sądowy).

Źródła:

1. Ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej - Dz.U. 2004 nr 64 poz. 593

2. Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. - Kodeks rodzinny i opiekuńczy - Dz.U. 1964 nr 9 poz. 59

3. Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks karny - Dz.U. 1997 nr 88 poz. 553

4. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny - Dz.U. 1964 nr 16 poz. 93

5. Postanowienie Sądu Najwyższego z 3 grudnia 1974 r., sygn. akt I CR 580/74

6. Postanowienie Sądu Najwyższego z 19 sierpnia 1971 r., sygn. akt I CR 297/71

7. Postanowienie Sądu Najwyższego z 21 stycznia 1971 r., sygn. akt II CR 655/70