Zachowek dla rodzeństwa a darowizna za życia

Przepisanie nieruchomości w drodze darowizny a prawo rodzeństwa do zachowku

Jeżeli otrzymaliście Państwo nieruchomość w drodze umowy darowizny z jednoczesnym ustanowieniem na rzecz mamy osobistej służebności mieszkania czy też prawa dożywotniego prawa użytkowania nieruchomości przez mamę, to wówczas w przypadku śmierci Pani mamy będą miały zastosowanie przepisy dotyczące zachowku.

Jeżeli jednak własność nieruchomości została przeniesiona na Państwa rzecz w drodze umowy o dożywocie, to przepisy dotyczące zachowku nie będą miały zastosowania.

Dziedziczenie po babci

Jeżeli Pani mama nie będzie zamężna w chwili śmierci, to jej spadkobiercami ustawowymi będą jej dzieci. Z Pani pytania wynika, że mama miała czworo dzieci. Dwoje z nich nie żyje, jednak mieli oni dzieci. Spadkobiercami ustawowymi Pani mamy będą więc: Pani i Pani brat (po 1/4 udziału) oraz dzieci zmarłych braci, które odziedziczą po swojej babci spadek po 1/4 udziału, jaki przypadłby ich ojcom, z tym że udział, który przypadałby ich ojcom, przypadnie im w częściach równych.

Powyższe zasady dziedziczenia ustawowego wynikają z art. 931 § 1 Kodeksu cywilnego, zgodnie z którym w pierwszej kolejności powołane są z ustawy do spadku dzieci spadkodawcy oraz jego małżonek; dziedziczą oni w częściach równych. Jednakże część przypadająca małżonkowi nie może być mniejsza niż jedna czwarta całości spadku.

Natomiast według art. 931 § 2 K.c., jeżeli dziecko spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego dzieciom w częściach równych. Przepis ten stosuje się odpowiednio do dalszych zstępnych.

Przekazanie całego majątku za życia jednemu z dzieci a prawa spadkobierców ustawowych

Jeżeli w wyniku spadkobrania po Pani mamie jej syn/wnuki nie nabędą żadnego majątku po niej, ponieważ cały swój majątek Pani mama przekazała za życia Pani, to syn i wnuki będą mogli żądać od Pani zachowku. Prawo do zachowku będzie przysługiwało synowi i wnukom mamy, jeżeli nie otrzymają należnego im zachowku w wyniku dziedziczenia (wartość spadków po ojcu będzie równa 0 – mama nie pozostawi żadnego majątku) lub w wyniku darowizny uczynionej na ich rzecz za życia mamy (mama nie dokona żadnej darowizny na rzecz swoich synów/wnuków).

Jeżeli nabędą oni w spadku po mamie jakieś przedmioty majątkowe, ale nie będą one wyczerpywać należnego im zachowku, to będą mogli wystąpić przeciwko Pani o uzupełnienie zachowku.

Zgodnie z art. 991 § 1 Kodeksu cywilnego zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału (zachowek).

Roszczenie przeciwko spadkobiercy o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia

Według § 2 art. 991 K.c., jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia.

Należy też podkreślić, że w kwestii zachowku należy wziąć pod uwagę, prócz art. 991 § 2 Kodeksu cywilnego, także inne przepisy Kodeksu cywilnego, w szczególności art. 993, 994, 1000 i 1001.

Kto jest zobowiązany do wypłaty zachowku?

Z tych innych przepisów regulujących problematykę zachowku wynika, że zobowiązany do wypłaty zachowku w pierwszej kolejności jest spadkobierca. Poza spadkobiercą odpowiedzialność z tytułu zachowku mogą ponosić również osoby, które otrzymały od spadkodawcy darowiznę doliczoną do spadku.

Według art. 993 K.c. przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się zapisów i poleceń, natomiast dolicza się do spadku, stosownie do przepisów poniższych, darowizny uczynione przez spadkodawcę.

Zgodnie z art. 994 § 1 K.c. przy obliczaniu zachowku nie dolicza się do spadku drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych, ani dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, darowizn na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku.

Darowizna dla córki i zięcia

Darowizna uczyniona przez Pani mamę na rzecz Pani i męża zaliczana będzie do spadku, ponieważ nie była to z pewnością drobna darowizna, zwyczajowo w danych stosunkach przyjęta, i została dokonana na rzecz osoby, która będzie spadkobiercą (dotyczy to Pani).

W Pani przypadku należy wziąć pod uwagę, że darowizna została dokonana na rzecz Pani i męża (na Państwa majątek wspólny). W przypadku śmierci Pani mamy takie bezpłatne przysporzenie należy traktować tak, jakby Pani otrzymała w darowiźnie 1/2 udziału we własności nieruchomości, a Pani mąż również 1/2 (wynika to z domniemania równości udziałów w majątku wspólnym małżeńskim).

W pierwszej kolejności za zachowek będzie odpowiadała Pani jako spadkobierca. Pani mąż będzie odpowiadał za zapłatę zachowku jako osoba, która otrzymała darowiznę w drugiej kolejności.

Czy obdarowany zięć będzie musiał zapłacić zachowek?

Według art. 1000 § 1 K.c., jeżeli uprawniony nie może otrzymać od spadkobiercy należnego mu zachowku, może on żądać od osoby, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczoną do spadku, sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku. Jednakże obdarowany jest obowiązany do zapłaty powyższej sumy tylko w granicach wzbogacenia będącego skutkiem darowizny.

Kiedy darowizna na rzecz osoby niebędącej spadkobiercą nie będzie doliczana do spadku?

To, czy w ogóle Pani mąż będzie odpowiadał za zachowek, będzie zależało od tego, czy śmierć Pani mamy nastąpi przed upływem 10 lat od daty dokonania darowizny, czy po tym czasie. Jeżeli upłynie ponad 10 lat, to wówczas darowizna na rzecz męża nie będzie doliczana do spadku, ponieważ – zgodnie ze wskazanym powyżej art. 994 § 1 Kodeksu cywilnego – przy obliczaniu zachowku nie dolicza się do spadku drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych, ani dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, darowizn na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku (a Pani mąż nie jest ani spadkobiercą mamy, ani osobą uprawnioną do zachowku).

Jeżeli mama nie pozostawi testamentu, albo pozostawi testament, w którym do spadku powoła Panią, to zastosowanie będzie miał art. 999 K.c., stosownie do którego jeżeli spadkobierca obowiązany do zapłaty zachowku jest sam uprawniony do zachowku, jego odpowiedzialność ogranicza się tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek.

Powyższe przepisy wskazują, że Pani i mąż możecie odpowiadać za zapłatę zachowku (z tym że mąż tylko w przypadku, gdy od chwili dokonania darowizny do chwili śmierci mamy nie upłynie ponad 10 lat).

Okoliczność, że „spłaciła” Pani braci po dokonaniu przez mamę darowizny na Państwa rzecz, sama w sobie nie jest okolicznością, która wyłącza możliwość ubiegania się o zachowek przez Pani brata i bratanków.

Czy spłata rodzeństwa po otrzymaniu darowizny może być uznana za spłatę należnego im zachowku po śmierci spadkodawcy?

Takie przysporzenie na rzecz braci dokonana przez Panią i męża nie może być poczytane za spłatę należnego im zachowku, ponieważ nie ma możliwości wypłacenia zachowku za życia spadkodawcy, tak samo jak nie ma możliwości dokonania działu spadku za życia spadkodawcy. Wynika to przede wszystkim, że roszczenie o zachowek powstaje w chwili śmierci spadkodawcy.

Jednak to, że Pani i mąż wypłaciliście po otrzymaniu od mamy nieruchomości kwoty odpowiadające wartości 1/4 udziału we własności nieruchomości, może zostać wzięte pod uwagę przy ocenie, czy ewentualne żądanie zachowku przez brata czy bratanków jest zgodne z zasadami współżycia społecznego.

Stosownie do art. 5 K.c. nie można czynić ze swego prawa użytku, który by był sprzeczny ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub z zasadami współżycia społecznego. Takie działanie lub zaniechanie uprawnionego nie jest uważane za wykonywanie prawa i nie korzysta z ochrony.

Zasady współżycia społecznego nie są definiowane przez przepisy prawa. Korzystając z bogatego orzecznictwa sądowego w tej kwestii, można powiedzieć, że zasady współżycia społecznego to obiektywne reguły postępowania służące za kryterium oceny tego, co zasługuje lub nie zasługuje na aprobatę z punktu widzenia poglądów społeczeństwa. Zasady te są normami postępowania ludzkiego, a nie normami prawnymi. Tak więc niestosowanie ich nie jest zagrożone żadną sankcją. Pojęcie zasad współżycia społecznego zawiera w sobie także zasady moralne i obyczajowe odnoszące się do postępowania jednych osób wobec drugich. Ustawodawca, wprowadzając pojęcie zasad współżycia społecznego, miał na celu odformalizowanie prawa poprzez umożliwienie sądom uwzględniania w procesie jego stosowania kryteriów i ocen moralnych.

Żądanie oddalenia powództwa o zachowek jako niezgodnego z zasadami współżycia społecznego

Jeżeli więc brat czy bratankowie wystąpią o zachowek, to będzie Pani mogła żądać oddalenia takiego powództwa jako niezgodnego z zasadami współżycia społecznego, dlatego że po otrzymaniu darowizny dokonali Państwo nieodpłatnych przysporzeń na rzecz Pani braci w wysokości odpowiadającej 1/4 wartości nieruchomości.

Spłata rodzeństwa czy innych osób po otrzymaniu darowizny od rodziców jest często praktykowana w różnych środowiskach, zwłaszcza w środowisku wiejskim. Pani bracia otrzymali od Pani taką spłatę (na co Pani ma dowód w postaci oświadczenia Pani braci poświadczających ten fakt).

Pani bracia otrzymali od Pani nawet więcej niż przysługujący im zachowek (bracia i bratankowie mogliby dochodzić zachowku odpowiadającego 1/8 wartości nieruchomości lub 1/6 tej wartości, jeżeli w chwili śmierci Pani mamy będą trwale niezdolni do pracy lub niepełnoletni).

Sąd, rozpatrując ewentualne żądanie uprawnionych, zapewne weźmie pod uwagę tę okoliczność. Z mojej praktyki wynika, że w podobnych sprawach (a takie sprawy często się zdarzają) sąd zazwyczaj uznaje, iż w podobnych okolicznościach roszczenie o zachowek nie jest zgodne z zasadami współżycia społecznego, i oddala powództwo. Jednak oceny Pani sytuacji w świetle zasad współżycia społecznego może dokonać wyłącznie sąd w toku postępowania o zachowek.

Nabycie nieruchomości w drodze umowy o dożywocie a zachowek

Jeżeli jednak nabyliście Państwo nieruchomość w drodze umowy o dożywocie, to brat i bratankowie nie będą mogli z tego tytułu domagać się zachowku.

Umowa dożywocia polega na tym, że w zamian za przeniesienie własności nieruchomości (udziału we własności nieruchomości) nabywca zobowiązuje się zapewnić dożywotnie utrzymanie. W szczególności nabywca powinien, w braku odmiennej umowy, przyjąć zbywcę jako domownika, dostarczać mu wyżywienia, ubrania, mieszkania, światła i opału, zapewnić mu odpowiednią pomoc i pielęgnowanie w chorobie oraz sprawić mu własnym kosztem pogrzeb odpowiadający zwyczajom miejscowym (art. 908 § 1 Kodeksu cywilnego).

Jeżeli w umowie o dożywocie nabywca nieruchomości zobowiązał się obciążyć ją na rzecz zbywcy użytkowaniem, którego wykonywanie jest ograniczone do części nieruchomości, służebnością mieszkania lub inną służebnością osobistą albo spełniać powtarzające się świadczenia w pieniądzach lub w rzeczach oznaczonych co do gatunku, to użytkowanie, służebność osobista oraz uprawnienie do powtarzających się świadczeń należą do treści prawa dożywocia.

Swobodne kształtowanie treści obowiązków nakładanych na nabywcę nieruchomości w związku z umową dożywocia 

Z przepisów Kodeksu cywilnego wynika, że strony umowy dożywocia mogą swobodnie kształtować treść obowiązków nakładanych na nabywcę nieruchomości w związku z umową dożywocia. W umowie dożywocia strony same określają, co należy rozumieć pod pojęciem dożywotniego utrzymania. Dopiero w razie braku postanowień umownych wchodzą obowiązki określone w art. 908 Kodeksu cywilnego.

Przeniesienie własności (udziału we współwłasności) w drodze dożywocia jest czynnością prawną odpłatną i dlatego, w przeciwieństwie do darowizny, nie zaliczy się do spadku po mamie tego przeniesionego na Panią udziału. Jak bowiem wynika ze wskazanego powyżej 993 Kodeksu cywilnego, przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się zapisów i poleceń, natomiast dolicza się do spadku darowizny uczynione przez spadkodawcę.