Wynagrodzenie za bezumowne korzystanie ze służebności przesyłu

Poniższa odpowiedź została oparta na przedstawionym przez Pana stanie faktycznym i zawiera ocenę sytuacji prawnej. Podstawę prawną stanowi ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (zwana dalej: K.c.).

Wynagrodzenie za służebność przesyłu

W przedstawionym stanie fatycznym mamy do czynienia z wynagrodzeniem za ustanowienie służebności przesyłu. Co do zasady takie wynagrodzenie ustalane jest jednorazowo, natomiast istnieje możliwość innych zasad, jeśli w umowie strony określiły wynagrodzenie wypłacane okresowo.

Zgodnie z art. 305¹ K.c. „nieruchomość można obciążyć na rzecz przedsiębiorcy, który zamierza wybudować lub którego własność stanowią urządzenia, o których mowa w art. 49 § 1, prawem polegającym na tym, że przedsiębiorca może korzystać w oznaczonym zakresie z nieruchomości obciążonej, zgodnie z przeznaczeniem tych urządzeń (służebność przesyłu)”.

Stosownie do art. 305²:

„§ 1. Jeżeli właściciel nieruchomości odmawia zawarcia umowy o ustanowienie służebności przesyłu, a jest ona konieczna dla właściwego korzystania z urządzeń, o których mowa w art. 49 § 1, przedsiębiorca może żądać jej ustanowienia za odpowiednim wynagrodzeniem.

§ 2. Jeżeli przedsiębiorca odmawia zawarcia umowy o ustanowienie służebności przesyłu, a jest ona konieczna do korzystania z urządzeń, o których mowa w art. 49 § 1, właściciel nieruchomości może żądać odpowiedniego wynagrodzenia w zamian za ustanowienie służebności przesyłu”.

Tego typu wynagrodzenie regulowane jest przez umowę stron. Jeżeli służebność ustanawiana jest odpłatnie, to w treści umowy powinien znaleźć się zapis dotyczący wynagrodzenia właściciela nieruchomości. Zgodnie z ustawą wynagrodzenie to powinno być odpowiednie co oznacza, iż należy wziąć pod uwagę zakres ograniczenia prawa własności i wyważyć jego wartość.

Wynagrodzenie za obciążenie nieruchomości służebnością przesyłu musi być indywidualizowane stosownie do doniosłych dla jego określenia okoliczności konkretnego przypadku. Wynagrodzenie takie może być obliczone na podstawie różnicy między wartością nieruchomości bez obciążenia oraz wartością tej samej nieruchomości z obciążeniem spowodowanym ustanowieniem służebności (por. postanowienie Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 8 lutego 2013 r., sygn. akt IV CSK 317/12).

Ustalenie wysokości za bezumowne korzystanie z przesyłu

W poszukiwaniu kryterium wiążącego wysokość „odpowiedniego wynagrodzenia” z czynnikami odnoszącymi się do wykonywanych przez operatora zadań przesyłowych, należy raczej wziąć pod uwagę szerokość strefy technicznej. Dotyczy ona bowiem konkretnej sieci gazociągowej i wyznacza rzeczywisty zakres potrzeb przedsiębiorcy dotyczących zapewnienia bezpieczeństwa eksploatacji sieci oraz wykluczenia ingerencji, które mogłyby zaburzyć funkcjonowanie urządzeń przesyłowych. W przypadku tej strefy najsilniej jest zatem widoczny związek ograniczeń w wykonywaniu prawa własności z interesami operatora gazowego, mogący uzasadniać odpowiednie dostosowanie wysokości wynagrodzenia. Wynagrodzenie odpowiednie powinno uwzględniać również, w pewnym zakresie, niedogodności związane z ustanowieniem służebności, a wykraczające poza obszar strefy eksploatacyjnej. Dobór właściwych czynników, dostosowany do okoliczności sprawy i realizujący założenia zasady indywidualizacji wynagrodzenia, należy do Sądu Okręgowego. Bogaty dorobek judykacyjny obrazuje wypracowane już instrumenty należytego wyważenia godnych ochrony interesów właściciela nieruchomości oraz przedsiębiorcy przesyłowego (por. postanowienie Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 22 marca 2019 r., sygn. akt IV CSK 430/17).

Wynagrodzenie nie jest tożsame z odszkodowaniem i należy się za samo ustanowienie służebności, ale jednak ma stanowić pewien ekwiwalent za ograniczenie uprawnień wynikających z prawa własności, w granicach tego ograniczenia. Wynagrodzenie jest z założenia nawet wyższe od odszkodowania, gdyż obejmuje także szkodę niemajątkową w postaci znoszenia niedogodności wynikających z ustanowionej służebności oraz szkodę majątkową, jeśli powstała, co z reguły ma miejsce. Nie jest wadą art. 305² K.c., że przepis ten nie zawiera szczegółowych kryteriów określenia rozmiaru wynagrodzenia, przeciwnie, jest to walor tego przepisu, dający sądowi swobodę, polegającą na indywidualizacji ocen w tym zakresie, formułowanych na podstawie określonego stanu faktycznego, które mogą także wynikać z ogólnych reguł porządku prawnego. Przydatne jest skorzystanie z doświadczeń przyznawania wynagrodzenia za ustanowienie służebności drogi koniecznej (art. 145 K.c.) oraz służebności gruntowej o treści odpowiadającej służebności przesyłu, co do której zastosowanie ma analogia do art. 145 K.c. Przyznawane wynagrodzenie powinno być jednorazowe, choć w orzecznictwie występuje także pogląd o możliwości zasądzenia świadczenia płatnego okresowo (por. postanowienie Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 6 września 2018 r., sygn. akt V CSK 437/17).

Odpowiednie wynagrodzenie za ustanowienie służebności przesyłu powinno być ustalone proporcjonalnie do stopnia ingerencji w treść prawa własności, uwzględniać wartość nieruchomości i w takim kontekście mieć na względzie szkodę właściciela z uszczuplenia prawa własności. Przy ustalaniu wysokości wynagrodzenia wskazówką powinien być także sposób wykorzystania pozostałej części obciążonej służebnością przesyłu nieruchomości. Brak w art. 3052 § 2 kryteriów określających rozmiar odpowiedniego wynagrodzenia oznacza, że ustawodawca pozostawił sądowi swobodę polegającą na indywidualizacji ocen w tym zakresie, dokonywanych w ramach swobody jurysdykcyjnej na podstawie określonego stanu faktycznego, które mogą też wynikać z ogólnych reguł porządku prawnego (por. postanowienie Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 8 maja 2018 r., sygn. akt V CSK 614/17).

Przewidziane art. 145 wynagrodzenie za ustanowioną drogę konieczną może mieć także charakter świadczenia okresowego (por. postanowienie Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 17 stycznia 1969 r., sygn. akt III CRN 379/68). Zgodnie z art. 224:

„§ 1. Samoistny posiadacz w dobrej wierze nie jest obowiązany do wynagrodzenia za korzystanie z rzeczy i nie jest odpowiedzialny ani za jej zużycie, ani za jej pogorszenie lub utratę. Nabywa własność pożytków naturalnych, które zostały od rzeczy odłączone w czasie jego posiadania, oraz zachowuje pobrane pożytki cywilne, jeżeli stały się w tym czasie wymagalne.

§ 2. Jednakże od chwili, w której samoistny posiadacz w dobrej wierze dowiedział się o wytoczeniu przeciwko niemu powództwa o wydanie rzeczy, jest on obowiązany do wynagrodzenia za korzystanie z rzeczy i jest odpowiedzialny za jej zużycie, pogorszenie lub utratę, chyba że pogorszenie lub utrata nastąpiła bez jego winy. Obowiązany jest zwrócić pobrane od powyższej chwili pożytki, których nie zużył, jak również uiścić wartość tych, które zużył”.

Wezwanie do zapłaty wynagrodzenia za bezumowne korzystanie z przesyłu

Od chwili dokonanego przez powoda wezwania o zapłatę wynagrodzenia za bezumowne korzystanie z jego gruntu w zakresie odpowiadającym treści służebności przesyłu należy pozwane przedsiębiorstwo energetyczne uważać za osobę będącą w złej wierze (art. 224 § 2), a w konsekwencji, że od tej chwili jest ono zobowiązane do zapłacenia właścicielowi wynagrodzenia za korzystanie z gruntu. Roszczenie o takie wynagrodzenie żądane za okres po dacie wejścia w życie przepisów K.c. o służebności przesyłu należy rozpatrywać z uwzględnieniem art. 305¹–305⁴ oraz zmienionego jednocześnie art. 49. Brak jednak stosownej umowy lub innego tytułu uprawniającego do nieodpłatnego korzystania ex lege z gruntu właściciela oznacza stan bezumownego korzystania z cudzej własności, co uzasadnia stosowanie art. 224 § 2 i art. 225 do korzystającego z gruntu i będącego w złej wierze od chwili wezwania go przez właściciela o zapłatę wynagrodzenia. Wejście w życie w 2008 r. przepisów o służebności przesyłu nie sprzeciwia się stosowaniu przez właściciela przepisów art. 224 i art. 225 do żądania zapłaty wynagrodzenia za okres korzystania przypadający po ich wejściu w życie. Takie roszczenie jest możliwe niezależnie od tego, czy przedsiębiorstwo przesyłowe korzysta z linii przesyłowych wcześniej już posadowionych na gruncie, czy też z linii zbudowanych dopiero po ustanowieniu służebności przesyłu na podstawie art. 305² § 2 (por. wyrok Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 10 listopada 2016 r., sygn. akt IV CSK 2/16).

Przedawnienie roszczenia o wynagrodzenie za bezumowne korzystanie z rzeczy następuje w terminie określonym w art. 229, co oznacza, że w okresie jednego roku, o jakim mowa w tym przepisie, właściciel może dochodzić wynagrodzenia za cały okres korzystania z jego rzeczy, nie przekraczający 10 lat, a to ze względu na art. 118 (w brzmieniu sprzed nowelizacji Kodeksu z 2018 r.). Roszczenie to nie ma charakteru okresowego.

Roszczenie za bezumowne korzystanie z gruntu

Kolejną kwestią jest ewentualne roszczenie za bezumowne korzystanie z Pana gruntu. Roszczenie z tego tytułu jest niezależne od roszczenia o wynagrodzenie za ustanowienie służebności przesyłu.

Powyższe reguły dotyczą również przewidzianego w tym samym przepisie, tj. art. 225 w zw. z art. 224 § 2 zd. 2 K.c. roszczenia o zwrot pobranych pożytków, których nie zużył, jak również roszczenia o uiszczenie wartości tych pożytków, które zużył. Są to bowiem tak samo jako roszczenie o wynagrodzenie za bezumowne korzystanie z rzeczy, roszczenia właściciela w stosunku do samoistnego posiadacza w złej wierze (tzw. roszczenia uzupełniające). Przepisy regulujące roszczenia uzupełniające nie różnicują tych roszczeń w zakresie terminów przedawnienia (łac. lege non distinquente nec nostrum est distinquere). Stan dobrej wiary powinien istnieć przez cały okres korzystania z nieruchomości, gdyż z brzmienia art. 224 i art. 225 w zw. z art. 230 wynika możliwość przekształcenia się dobrej wiary w złą wiarę. W dobrej wierze jest ten, kto powołując się na przysługujące mu prawo błędnie przypuszcza, że prawo to mu przysługuje, jeśli tylko owo błędne przypuszczenie w danych okolicznościach sprawy uznać należy za usprawiedliwione. Z kolei w złej wierze jest ten, kto powołując się na przysługujące mu prawo wie, że prawo to mu nie przysługuje albo też ten, kto wprawdzie ma świadomość co do nie przysługiwania mu określonego prawa, jednakże jego niewiedza nie jest usprawiedliwiona w świetle okoliczności danej sprawy. Dobrą wiarę wyłącza zarówno pozytywna wiedza o braku przysługującego prawa, jak i brak takiej wiedzy wynikający z braku należytej staranności, a więc niedbalstwa (por. postanowienie Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 12 lipca 2019 r., sygn. akt I CSK 708/18).

Wsteczne żądanie wynagrodzenia

Okres, za jaki można dochodzić wynagrodzenia z tytlu bezumownego korzystania z nieruchomości, wynosi aktualnie 6 lat.

Podsumowując, z tytułu bezumownego korzystania z nieruchomości przysługuje Panu w pełni samodzielne i niezależne od innych świadczeń odszkodowanie. Wysokość wynagrodzenia za odpłatne ustanowienie służebności powinna być od niego niezależna. Jednak, okres za jaki można dochodzić odszkodowania z tytułu bezumownego korzystania z nieruchomości, wynosi aktualnie 6, a nie 10 lat.