Wyliczenie wysokości zachowku od darowizny

Zacznę od kilku informacji dotyczących przepisów związanych z zachowkiem, a następnie wyjaśnię, jak to wygląda w Pani sytuacji.

Komu z rodziny należy się zachowek?

Zgodnie z przepisami Kodeksu cywilnego zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni - dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału.

Aby zatem wyliczyć zachowek należy uwzględnić, kto w chwili śmierci spadkodawcy byłby ustawowym spadkobiercom i w jakiej części. Tutaj mamy trójkę dzieci i żonę, zatem wszyscy dziedziczyliby równo w 1/4 udziału.

Wartość zachowku i obliczanie jego wysokości

Teraz możemy ustalić ułamkową wartość należnego zachowku w stosunku do całego majątku. Zakładam, że wszyscy Państwo są pełnoletni i zdolni do pracy. Zatem zachowek każdego to 1/2 z 1/4 udziału, czyli każde ma roszczenie o wartość 1/8 majątku spadkowego.

W następnej kolejności trzeba ustalić, co wchodzi w skład majątku spadkowego. Aby ustalić, ile wynosi substrat zachowku musimy:

• określić tzw. czystą wartość spadku;
• doliczyć do niej wartość darowizn oraz zapisów windykacyjnych dokonanych przez spadkodawcę.

Czysta wartość spadku to różnica między:

• stanem czynnym spadku, czyli wartością wszystkich praw należących do spadku, według ich stanu z chwili otwarcia spadku i cen z chwili orzekania o zachowku oraz
• stanem biernym spadku, to jest sumą długów spadkowych, z pominięciem długów wynikających z zapisów zwykłych i poleceń.

Doliczanie darowizn a zachowek

Teraz doliczamy darowizny. Tu pojawiają się już bardziej skomplikowane reguły, bowiem przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się zapisów zwykłych i poleceń, natomiast dolicza się do spadku, stosownie do przepisów poniższych, darowizny oraz zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę. Ponadto też nie wszystkie darowizny i nie zawsze można doliczyć.

Zapytałam Panią o to, czy darowizna była dla Pani i męża, bowiem wówczas musimy traktować taką darowiznę (na potrzeby obliczania zachowku) jako 50% darowiznę dla Pani i 50% darowiznę dla zięcia. Reguły zaliczania tych darowizn są bowiem różne. Przy obliczaniu zachowku nie dolicza się do spadku drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych, ani dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, darowizn na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku. Zatem Pani darowizna będzie doliczona w całości (50% wartości mieszkania), a męża już wcale, bowiem od dokonania darowizny upłynęło 10 lat.

Pytałam też Panią, czy darowizna dokonana była przed, czy po zawarciu nowego małżeństwa i urodzeniu się dziecka. To bardzo ważna informacja, bowiem przy obliczaniu zachowku należnego zstępnemu nie dolicza się do spadku darowizn uczynionych przez spadkodawcę w czasie, kiedy nie miał zstępnych. Przy obliczaniu zachowku należnego małżonkowi nie dolicza się do spadku darowizn, które spadkodawca uczynił przed zawarciem z nim małżeństwa.

Tutaj niestety w każdym przypadku tę darowiznę trzeba będzie zaliczyć. Jeśli mieszkanie to byłaby jedyna wartość, która została po ojcu ( mam na myśli darowane mieszkanie), to trzeba by uznać, że od połowy jego wartości obliczamy zachowek.

Gdyby mieszkanie miało wartość 400 000 zł na chwilę obecną (wartość przedmiotu darowizny oblicza się według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili ustalania zachowku), to wartość majątku, z którego obliczane byłyby zachowki, wynosiłaby 200 000 zł, wartość udziału każdego ze spadkobierców wynosiłaby 50 000 zł, a wartość należnego wobec tego zachowku 25 000 zł. Ważne: dla zasady doliczania darowizn nie ma znaczenia, że w chwili otwarcia spadku przedmiot darowizny już nie istnieje lub że wyszedł z majątku obdarowanego. Ta uwaga dlatego, że wspomniała Pani, że mieszkanie zostało sprzedane.

Odpowiedzialność członków rodziny za zachowek

Trzeba tu jednak zauważyć, że każdy ponosi inaczej odpowiedzialność za zachowek. Jeżeli spadkobierca obowiązany do zapłaty zachowku jest sam uprawniony do zachowku, jego odpowiedzialność ogranicza się tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek. Zachowek może być pozostawiony uprawnionemu w różnej postaci. Jeśli uprawniony został powołany do spadku (z ustawy lub testamentu) i otrzymał swój zachowek, byłoby oczywiście nielogiczne, gdyby inni uprawnieni mogli żądać zaspokojenia swoich roszczeń zachowkowych kosztem zachowku tego spadkobiercy. Odpowiada on jedynie w granicach nadwyżki ponad swój zachowek. Jeśli wysokość zachowku zwiększa się w wyniku doliczenia darowizn, nadwyżka zmniejsza się. Inaczej jest, jeśli obdarowanym będzie sam spadkobierca: darowizna podlega zaliczeniu na poczet jego zachowku, przez co nadwyżka wyznaczająca granicę odpowiedzialności za zachowki innych uprawnionych zwiększa się.

Jeżeli uprawniony nie może otrzymać należnego mu zachowku od spadkobiercy lub osoby, na której rzecz został uczyniony zapis windykacyjny, może on żądać od osoby, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczoną do spadku, sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku. Jednakże obdarowany jest obowiązany do zapłaty powyższej sumy tylko w granicach wzbogacenia będącego skutkiem darowizny. Jeżeli obdarowany sam jest uprawniony do zachowku, ponosi on odpowiedzialność względem innych uprawnionych do zachowku tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek.

Wzbogacenie ma miejsce wtedy, gdy majątek tego, kto korzyść uzyskał, jest większy niż byłby, gdyby nie doszło do zdarzenia, z którego wzbogacenie wynika, czyli gdyby nie dokonano darowizny (por. art. 405 Kodeksu cywilnego). Odpadnięcie wzbogacenia, o którym mowa w art. 1000, następuje wyłącznie wtedy, gdy zużycie czy utrata korzyści nastąpiły bez surogatu i bez żadnej korzystnej zmiany w innej części majątku obdarowanego, a zatem gdy nie ma różnicy między obecnym stanem majątku a stanem, który by istniał, gdyby nie było darowizny. Podobnie należy zdefiniować odpadnięcie części wzbogacenia.

Zachowek dla pozostałych osób z rodziny taty

Reasumując powyższe, w mojej ocenie będzie Pani zobowiązana do zachowku na rzecz rodzeństwa i żony ojca. Oczywiście przy założeniu, że nie ma nic innego niż darowizny do zaliczenia na spadek. Gdyby otrzymała Pani darowiznę w wysokości 200 000 zł, a Pani zachowek należny to tylko 25 000 zł, to pozostałą częścią darowizny odpowiada Pani za należne zachowki pozostałych spadkobierców. To, że sprzedała Pani z mężem mieszkanie, nie powoduje, że nie ma już wzbogacenia.

Dostaliście Państwo równowartość mieszkania, która powiększyła Państwa majątek. Chyba że pieniądze te zostały spożytkowane w taki sposób, że ich już nie ma – darowizny, wydatek na wycieczkę itp.

Nie wiem, dlaczego prawnik powiedział, że zachowek się nie należy. Mnie trudno znaleźć uzasadnienie do takiego twierdzenia. Poza rzeczywistym wyzbyciem się wzbogacenia z tytułu darowizny – na przykład pieniądze za sprzedane mieszkanie przekazaliście z mężem komuś w darowiźnie.