Wykorzystanie wizerunku znanych osób do celów komercyjnych

Komercyjne wykorzystanie wizerunków osób w tym przypadku gwiazd sportu

Niestety wykonanie przez Pana kart kolekcjonerskich z wizerunkami znanych reprezentantów piłki nożnej wraz z logami klubów sportowych nie jest możliwe bez posiadania stosownych zgód i licencji. Korzystanie z wizerunków znanych sportowców z różnych dziedzin to zbyt potężny biznes dla różnych grup interesów, aby miało to nie podlegać prawnej „reglamentacji”.

Pierwotnie karty kolekcjonerskie pojawiły się, gdy amerykańskie koncerny tytoniowe zaczęły rozdawać je jako dodatkową zachętę do zakupu ich produktów. W latach 50. również firmy produkujące gumy do żucia rozpoczęły drukować bejsbolowe karty. Jak tylko zorientowano się, jak wielką popularnością cieszą się takie karty, na wizerunkach sportowców położono przysłowiową „łapę”. I tak np. karty NBA są oficjalnym, licencjonowanym produktem ligi NBA, co oznacza, że firmy, które chcą umieszczać na kartach wizerunek zawodników, muszą posiadać licencję ligi. Obecnie na rynku prym wiedzie dwóch producentów: Upper Deck i Panini America.

Odzwierciedlenie ochrony wizerunku w polskich ustawach

Na gruncie obowiązującego w Polsce prawa również znajdujemy ograniczenia i przepisy chroniące prawa do wizerunku profesjonalnych sportowców. Art. 14 ust. 1-3 ustawy z dnia 25 czerwca 2010 r. o sporcie (Dz. U. 2016 r., poz. 176 j.t.) wprowadza przepisy szczególne w stosunku do art. 23 i 24 ust. 1-3 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. 2016 r., poz. 380 j.t.) oraz art. 81 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (Dz. U. 2006 r. Nr 90, poz. 631 j.t. z późn. zm.; dalej „K.c.”), które wyznaczają główne ramy prawne prawa do wizerunku. Wspomniane przepisy ustawy o sporcie przyznają polskiemu związkowi sportowemu oraz Polskiemu Komitetowi Olimpijskiemu wyłączne prawo do wykorzystywania do swoich celów gospodarczych wizerunku, odpowiednio – członka kadry narodowej w stroju reprezentacji kraju albo członka reprezentacji olimpijskiej w stroju reprezentacji olimpijskiej z chwilą ich powołania do takiej reprezentacji.

Dobra osobiste człowieka - zakres ochrony wizerunku

Zatem czym jest ów wizerunek? Wizerunek to jedno z dóbr osobistych człowieka. Wypracowana i przyjęta w orzecznictwie definicja zakłada, że dobra osobiste to wartości o charakterze niemajątkowym, wiążące się z osobowością człowieka, uznane powszechnie w społeczeństwie. Niewyczerpującą listę dóbr osobistych zawiera art. 23 K.c., gdzie obok wizerunku wymieniono również m.in. zdrowie, wolność, nazwisko, twórczość naukową i artystyczną. Dobra osobiste pozostają pod ochroną, a ten, czyje dobra osobiste zostały naruszone, może żądać zaniechania tego działania, chyba że nie jest ono bezprawne, a także czynności niezbędnych do usunięcia skutków naruszenia oraz zadośćuczynienia i odszkodowania, jeżeli naruszenie wiązało się z wyrządzeniem szkody.

Wizerunek osób powszechnie znanych, wizerunek „codzienny”, wizerunek zawodniczy

W polskim prawie regulacja ochrony wizerunku zawarta jest w ustawie z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Komercyjny wizerunek, o którym mowa w art. 81 tej ustawy to wytwór niematerialny, który za pomocą środków plastycznych przedstawia rozpoznawalną podobiznę danej osoby. Nie ma tutaj znaczenia sposób jego utrwalenia, co wynika ze specyfiki ustawy autorskiej (I ACa 158/15). Wizerunek nie ogranicza się tylko do określonych wrodzonych cech fizycznych, ale może obejmować także dodatkowe elementy związane z wykonywanym zawodem, jak charakteryzacja, ubiór, sposób poruszania się, inne elementy identyfikujące, np. okulary, fryzura czy nawet szczególna linia profilu bądź charakterystyczny cień. W każdym przypadku chodzi o cechy immanentnie związane z konkretną osobą fizyczną, dla niej znamienne i pozwalające na jej rozpoznawalność. Przy czym jedna osoba może posiadać kilka wizerunków podlegających ochronie prawnej. W przypadku sportowców wyróżnić można przede wszystkim: wizerunek osób powszechnie znanych, wizerunek „codzienny” niezwiązany z żadną działalnością sportową czy zawodową, oraz przeciwstawny mu wizerunek zawodniczy, który podzielić można dalej na wizerunek członków reprezentacji olimpijskiej i kadry narodowej oraz wizerunek sportowca uprawiającego sport indywidualnie lub w klubie. Zgodnie z ustawą, rozpowszechnianie wizerunku sportowca wymaga jego pozwolenia. Aby więc wykorzystać wizerunek sportowca, np. w reklamie, konieczne jest uzyskanie jego zgody. Przepisy nie zawierają rygorów co do formy przedmiotowej zgody. Zatem może ona być wyrażona w każdy sposób, tak aby była niewątpliwa i łatwa do udowodnienia. Ma to miejsce przede wszystkim wtedy, gdy sportowiec zgodził się na utrwalenie jego wizerunku np. na zdjęciu, najpierw pozując do tego zdjęcia, a następnie otrzymując umówioną zapłatę za pozowanie. Wówczas uznaje się, że sportowiec wyraził zgodę na rozpowszechnianie jego wizerunku w sposób dorozumiany. Dodatkowo, zgoda nie jest wymagana, gdy wizerunek sportowca jako osoby publicznej jest wykorzystywany w związku z pełnieniem przez niego funkcji publicznej, społecznej lub zawodowej, czy też wtedy, gdy sportowiec jest tylko elementem większej całości, takiej jak np. impreza sportowa, najczęściej mecz. W kontekście profesjonalnych sportowców największe znaczenie ze wskazanych powyżej wyjątków ma ten dotyczący osób powszechnie znanych. Wizerunek zawodnika może więc zostać utrwalony np. w formie fotografii i rozpowszechniany pod dwoma warunkami. Po pierwsze wizerunek musi być wykonany w związku z pełnioną funkcją. W przypadku sportowca będzie to więc na pewno wizerunek wykonany podczas rywalizacji sportowej, treningu czy innych form przygotowań do zawodów sportowych. Po drugie, rozpowszechnienie wizerunku musi się wiązać z przedstawianiem (relacjonowaniem) funkcji pełnionych przez osobę, której wizerunek zostać wykonany. Innymi słowy wizerunek sportowca może zostać wykorzystywany w związku z relacjonowaniem widowiska sportowego, ale już nie w celach komercyjnych. Oczywistym jest, iż nie uzyskawszy osobnej zgody, produkcja kart kolekcjonerskich przy użyciu fotografii zawodnika jest bezprawna i stanowi naruszenie jego dóbr osobistych, w tym właśnie prawa do wizerunku. Co oznacza, że wskazane wyjątki, nawet jeśli znajdą zastosowanie w konkretnej sytuacji, nie dają możliwości nieograniczonego rozpowszechniania wizerunku. Należy je interpretować w sposób zawężający, pamiętając o ogólnej zasadzie, wedle której wizerunek sportowca jest chroniony i nie można go wykorzystywać w dowolny sposób.

Jak widać, wizerunek osoby fizycznej w prawie polskim korzysta z podwójnej ochrony prawnej. Pierwsza z nich funkcjonuje w oparciu o art. 23 i 24 K.c. ze wszystkimi płynącymi z tego faktu konsekwencjami, a więc: nieprzenoszalnością prawa, jego niedziedzicznością oraz wygaśnięciem wraz ze śmiercią osoby będącej podmiotem prawa. Drugi rodzaj ochrony, kreowany przez art. 81 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, ma za przedmiot ochrony wizerunek jako przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, a także prawo majątkowe. Przy czym majątkowego aspektu wizerunku, o którym mowa w ustawie autorskiej, nie można sprowadzać do tego, że naruszenie tego dobra może wywołać szkodę majątkową lub uszczerbek (nacisk na kompensacyjny charakter ochrony wizerunku widoczny jest w przytoczonych wyżej przepisach K.c.). W istocie bowiem wizerunek jest dziś dobrem niematerialnym o realnej lub potencjalnej wartości ekonomicznej (marketingowej), a w niektórych przypadkach wartości znacznej i wymiernej. Jak zresztą można wywnioskować z przykładów np. Messiego, wizerunek jest dobrem poddanym daleko idącej komercjalizacji.

Reprezentant kadry narodowej lub reprezentacji olimpijskiej

Tak już wskazałam, opisane powyżej reguły dotyczące rozpowszechniania wizerunku zostały zmodyfikowane w odniesieniu do pewnej grupy sportowców, tj. reprezentantów kraju lub członków kadry olimpijskiej. Zgodnie z ustawą o sporcie członek kadry narodowej lub reprezentacji olimpijskiej udostępnia, na zasadach wyłączności, swój wizerunek w stroju reprezentacji polskiemu związkowi sportowemu lub Polskiemu Komitetowi Olimpijskiemu, który jest uprawniony do wykorzystania tego wizerunku do swoich celów gospodarczych w zakresie wyznaczonym przez swoje przepisy lub przepisy międzynarodowej organizacji sportowej działającej w danym sporcie bądź przepisy Międzynarodowego Komitetu Olimpijskiego. Z kolei zawodnik przed zakwalifikowaniem do kadry narodowej lub reprezentacji olimpijskiej wyraża zgodę na rozpowszechnianie swojego wizerunku w stroju reprezentacji kraju.

Generalnie jednak w przypadku podmiotów uprawnionych do rozpowszechniania wizerunku sportowców panuje spora różnorodność. W zależności od sytuacji faktycznej uprawnienie takie przysługiwać może – oprócz samego sportowca – Polskiemu Komitetowi Olimpijskiemu, a także polskiemu związkowi sportowemu, klubowi sportowemu lub organizacji zbiorowego zarządzania prawami sportowców. To właśnie wymienione podmioty będą uprawnione do tego, żeby zawierać ze sponsorami umowy w zakresie rozpowszechniania lub wykorzystania wizerunku sportowca.

Jak widać na gruncie realiów sportowych, prawo osobiste do wizerunku będzie zatem wyłącznie przysługiwać poszczególnym sportowcom. Niemniej jak, jak pokazuje praktyka, osoba prawna może uzyskać w sposób wtórny prawo do rozpowszechniania wizerunku osoby fizycznej za jej zgodą. Art. 81 ust. 1 ustawy o prawie autorskim przesądza wprost o tym, że do rozpowszechniania wizerunku jest uprawniona nie tylko osoba przedstawiona, ale również osoba trzecia po uzyskaniu odpowiedniej zgody.

Wykorzystanie logo klubów sportowych

Zasadniczo logo jest zarejestrowanym znakiem towarowym danego klubu. Przepis art. 296 ust. 2 Prawa własności przemysłowej precyzuje, na czym polega naruszenie prawa ochronnego na znak towarowy – jest to bezprawne używanie w obrocie gospodarczym:

• znaku identycznego do zarejestrowanego znaku towarowego w odniesieniu do identycznych towarów,
• znaku identycznego lub podobnego do zarejestrowanego znaku towarowego w odniesieniu do towarów identycznych lub podobnych, jeżeli takie używanie spowodować może wśród części odbiorców błąd polegający w szczególności na skojarzeniu między znakami,
• znaku identycznego lub podobnego do renomowanego znaku towarowego, zarejestrowanego w odniesieniu do jakichkolwiek towarów, jeżeli takie używanie może przynieść używającemu nienależną korzyść lub być szkodliwe dla odróżniającego charakteru bądź renomy znaku wcześniejszego.

A zatem stosując logo klubu w swoich działaniach o charakterze komercyjnym, musi Pan uzyskać zgodę (licencję) klubu, do którego ten znak należy.

Reasumując: ani w stosunku do wizerunku znanych reprezentantów piłki nożnej, ani co do logo klubów sportowych nie jest możliwa produkcja kart kolekcjonerskich bez uzyskania od uprawnionych podmiotów stosownej zgody (licencji).