Wykluczenie wspólnika ze spółki cywilnej

Wyjście wspólnika ze spółki trzyosobowej

Stan faktyczny

Spółka cywilna ma obecnie trzech wspólników. Posiada aktywa finansowe, majątek ruchomy (maszyny i urządzenia) oraz produkcja w toku. Nie przedłożono tekstu umowy spółki cywilnej. Nie wiadomo, na jaki czas zawarta jest umowa spółki. Dla potrzeb odpowiedzi przyjęto, że czas trwania umowy spółki jest nieoznaczony. Forma opodatkowania w zakresie podatku dochodowego: tzw. ryczałt ewidencjonowany.

Stan prawny

Stosownie do Kodeksu cywilnego: „Przez umowę spółki wspólnicy zobowiązują się dążyć do osiągnięcia wspólnego celu gospodarczego przez działanie w sposób oznaczony, w szczególności przez wniesienie wkładów. Umowa spółki powinna być stwierdzona pismem (art. 860 K.c.).

Kodeks cywilny stanowi ponadto:

„Art. 863. § 1. Wspólnik nie może rozporządzać udziałem we wspólnym majątku wspólników ani udziałem w poszczególnych składnikach tego majątku.

§ 2. W czasie trwania spółki wspólnik nie może domagać się podziału wspólnego majątku wspólników.

§ 3. W czasie trwania spółki wierzyciel wspólnika nie może żądać zaspokojenia z jego udziału we wspólnym majątku wspólników ani z udziału w poszczególnych składnikach tego majątku.

Art. 864. Za zobowiązania spółki wspólnicy odpowiedzialni są solidarnie.

Art. 867. § 1. Każdy wspólnik jest uprawniony do równego udziału w zyskach i w tym samym stosunku uczestniczy w stratach, bez względu na rodzaj i wartość wkładu. W umowie spółki można inaczej ustalić stosunek udziału wspólników w zyskach i stratach. Można nawet zwolnić niektórych wspólników od udziału w stratach. Natomiast nie można wyłączyć wspólnika od udziału w zyskach.

§ 2. Ustalony w umowie stosunek udziału wspólnika w zyskach odnosi się w razie wątpliwości także do udziału w stratach.

Art. 868. § 1. Wspólnik może żądać podziału i wypłaty zysków dopiero po rozwiązaniu spółki.

§ 2. Jednakże gdy spółka została zawarta na czas dłuższy, wspólnicy mogą żądać podziału i wypłaty zysków z końcem każdego roku obrachunkowego.

Art. 869. § 1. Jeżeli spółka została zawarta na czas nie oznaczony, każdy wspólnik może z niej wystąpić wypowiadając swój udział na trzy miesiące naprzód na koniec roku obrachunkowego.

§ 2. Z ważnych powodów wspólnik może wypowiedzieć swój udział bez zachowania terminów wypowiedzenia, chociażby spółka była zawarta na czas oznaczony. Zastrzeżenie przeciwne jest nieważne.

Art. 871. § 1. Wspólnikowi występującemu ze spółki zwraca się w naturze rzeczy, które wniósł do spółki do używania, oraz wypłaca się w pieniądzu wartość jego wkładu oznaczoną w umowie spółki, a w braku takiego oznaczenia - wartość, którą wkład ten miał w chwili wniesienia. Nie ulega zwrotowi wartość wkładu polegającego na świadczeniu usług albo na używaniu przez spółkę rzeczy należących do wspólnika.

§ 2. Ponadto wypłaca się występującemu wspólnikowi w pieniądzu taką część wartości wspólnego majątku pozostałego po odliczeniu wartości wkładów wszystkich wspólników, jaka odpowiada stosunkowi, w którym występujący wspólnik uczestniczył w zyskach spółki.

Art. 873. Jeżeli mimo istnienia przewidzianych w umowie powodów rozwiązania spółki trwa ona nadal za zgodą wszystkich wspólników, poczytuje się ją za przedłużoną na czas nie oznaczony.

Art. 874. § 1. Z ważnych powodów każdy wspólnik może żądać rozwiązania spółki przez sąd.

§ 2. Spółka ulega rozwiązaniu z dniem ogłoszenia upadłości wspólnika.

Art. 875. § 1. Od chwili rozwiązania spółki stosuje się odpowiednio do wspólnego majątku wspólników przepisy o współwłasności w częściach ułamkowych z zachowaniem przepisów poniższych.

§ 2. Z majątku pozostałego po zapłaceniu długów spółki zwraca się wspólnikom ich wkłady, stosując odpowiednio przepisy o zwrocie wkładów w razie wystąpienia wspólnika ze spółki.

§ 3. Pozostałą nadwyżkę wspólnego majątku dzieli się między wspólników w takim stosunku, w jakim uczestniczyli w zyskach spółki”.

Ponadto – zgodnie z art. 158 K.c. – „Umowa zobowiązująca do przeniesienia własności nieruchomości powinna być zawarta w formie aktu notarialnego. To samo dotyczy umowy przenoszącej własność, która zostaje zawarta w celu wykonania istniejącego uprzednio zobowiązania do przeniesienia własności nieruchomości; zobowiązanie powinno być w akcie wymienione”.

Omówienie

Wyjście wspólnika ze spółki trzyosobowej oznacza zmianę stosunku spółki dotychczas trwającego i związane jest z koniecznością zmiany samej umowy spółki.

Przy zgodzie wszystkich wspólników co do zmiany składu osobowego (ustąpienia jednego z nich ze spółki) może to nastąpić w drodze zmiany pierwotnej umowy spółki cywilnej. Spółka w dalszym ciągu trwa, realizuje założone cele gospodarcze, a jedynie jeden ze wspólników nie chce już tego robić, a pozostali wspólnicy zgadzają się na to.

W przypadku spółki cywilnej trzyosobowej wyjście wspólnika ze spółki możliwe jest także poprzez rezygnację wspólnika z dalszego prowadzenia działalności w tej formie z pozostałymi wspólnikami. Spółka cywilna, jak wszystkie spółki osobowe, cechuje się stałym składem wspólników. Tworzy ona stosunek prawny oparty na wzajemnym zaufaniu uczestników. Jednakże możliwe jest wystąpienie wspólnika ze spółki na zasadach przewidzianych przepisami.

Jak wynika z art. 869 K.c., jeżeli spółka cywilna została zawarta na czas nieoznaczony, wspólnik może wypowiedzieć swój udział w spółce. Aby wypowiedzenie było skuteczne, musi zostać złożone najpóźniej na trzy miesiące przed końcem roku obrachunkowego. Tak złożone wypowiedzenie skutkuje tym, że wspólnik wypowiadający swój udział przestaje być stroną umowy spółki cywilnej z końcem roku obrachunkowego. Wspólnik może także wystąpić ze spółki cywilnej w każdej chwili (ze skutkiem natychmiastowym), bez zachowania okresu wypowiedzenia.

Jeśli umowa spółki zawarta jest na czas oznaczony, to w razie braku szczegółowych ustaleń między wspólnikami w sprawie wycofania się przez nich ze spółki, na podstawie art. 869 K.c. dopuszczalne jest wypowiedzenie przez danego wspólnika z ważnych powodów swojego udziału bez zachowania terminów wypowiedzenia.

Do wypowiedzenia udziału dochodzi wskutek pisemnego oświadczenia wspólnika złożonego pozostałym wspólnikom. Wystąpienie wspólnika w spółce trzyosobowej nie prowadzi do rozwiązania umowy spółki, a jedynie do rozwiązania stosunku prawnego występującego wspólnika z pozostałymi wspólnikami.

Przepisy nie wyjaśniają, na czym polegają ważne powody uzasadniające wystąpienie wspólnika ze spółki. W związku z tym należy indywidualnie oceniać dany stan faktyczny, biorąc pod uwagę wszystkie okoliczności. Ważnym powodem wystąpienia ze spółki mogą być zarówno okoliczności występujące po stronie wspólnika decydującego się wystąpić ze spółki (np. choroba wspólnika, zmiana miejsca zamieszkania, utrata uprawnień do wykonywania czynności mających istotne znaczenie dla spółki), jak i okoliczności występujące po stronie pozostałych wspólników (np. sprzeniewierzenie się celowi gospodarczemu spółki.

Zaznaczam, że w umowie spółki można zastrzec krótszy lub dłuższy termin wypowiedzenia.

Zasady wypowiedzenia udziału

W umowie spółki wspólnicy mogą także odmiennie uregulować zasady wypowiedzenia udziału. Mogą ułatwić, utrudnić lub nawet wyłączyć swobodne wystąpienie wspólnika. Regulacją umowną wspólnicy nie mogą jednak ograniczyć ani wyłączyć prawa wspólnika do wypowiedzenia udziału z ważnych powodów.

Wystąpienie wspólnika ze spółki cywilnej jest sposobem zakończenia łączącego go z pozostałymi wspólnikami stosunku prawnego wynikającego z umowy spółki. W świetle orzecznictwa Sądu Najwyższego (np. postanowienie z dnia 14 stycznia 2005 r., III CSK 179/04) skutkiem wypowiedzenia udziału przez wspólnika przewidzianym w ww. art. 871 K.c. jest utrata przez niego wszelkich praw objętych majątkiem wspólnym wspólników. Skutek ten następuje z mocy ustawy. Brak jest podstaw do przenoszenia reguł rządzących rozliczeniami w razie rozwiązania spółki cywilnej (ww. art. 875 K.c.) na odmienną instytucję zwaną zwrotem wkładu i części majątku ustępującemu wspólnikowi, określoną w ww. art. 871 K.c. (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 3 marca 2005 r., II CK 474/04).

Jeżeli w skład majątku wspólnego wspólników spółki cywilnej wchodzi nieruchomość, wystąpienie wspólnika ze spółki winno nastąpić w formie aktu notarialnego. W myśl art. 158 K.c. umowa zobowiązująca do przeniesienia własności nieruchomości powinna być zawarta w formie aktu notarialnego. To samo dotyczy umowy przenoszącej własność, która zostaje zawarta w celu wykonania istniejącego uprzednio zobowiązania do przeniesienia własności nieruchomości; zobowiązanie powinno być w akcie wymienione.

Rozliczenia występującego ze spółki wspólnika

Problemy związane z rozliczeniami występującego ze spółki wspólnika, dotychczasowi wspólnicy regulują w umowie spółki lub w podjętej uchwale.

W myśl art. 871 § 1 K.c. wspólnikowi występującemu ze spółki zwraca się w naturze rzeczy, które wniósł do spółki do używania, oraz wypłaca się w pieniądzu wartość jego wkładu oznaczoną w umowie spółki, a w braku takiego oznaczenia, wartość, którą wkład ten miał w chwili wniesienia. Nie ulega zwrotowi na rzecz występującego wspólnika wartość wkładu polegającego na świadczeniu usług albo na używaniu przez spółkę rzeczy należących do wspólnika. Ponadto – stosownie do regulacji zawartej w § 2 powołanego wyżej art. 871 K.c. – występującemu wspólnikowi wypłaca się w pieniądzu taką część wartości wspólnego majątku pozostałego po odliczeniu wartości wkładów wszystkich wspólników, jaka odpowiada stosunkowi, w którym występujący wspólnik uczestniczył w zyskach spółki.

Wspólnik traci swój udział w spółce, uzyskując w zamian jego pieniężny ekwiwalent. Wspólnikowi występującemu ze spółki zawsze przysługuje wypłata wkładu o wartości oznaczonej w umowie spółki.

Przy odliczaniu wkładów wszystkich wspólników od majątku wspólnego należy brać pod uwagę wartość wkładu wspólnika występującego ze spółki oraz sposób jego szacowania. Pomimo, że w art. 871 K.c. brak ku temu wyraźnej podstawy, to jednak wydaje się, iż wartość majątku wspólnego, służąca jako punkt wyjścia do wyliczenia zysku, powinna uwzględniać także pasywa. Jednakże Sąd Najwyższy w wyroku z 3 marca 2005 r. (II CK 474/2004) wskazał, iż rozliczenie się ze wspólnikiem występującym ze spółki nie wymaga uwzględnienia długów spółki; w takim wypadku wspólnik ten po spłaceniu długów przez pozostałych wspólników odpowiada wobec nich.

W wypadku braku zysku lub wystąpienia straty wspólnik występujący ze spółki nie otrzyma żadnej wypłaty albo będzie zmuszony pokryć przypadającą na niego część tego niedoboru. Nie jest wykluczone odliczenie obciążającej wspólnika części niedoboru od należnej mu równowartości wkładu.

Należy mieć na uwadze, że art. 871 K.c. nie jest przepisem bezwzględnie obowiązującym, co oznacza, że wspólnicy spółki cywilnej mogą – czy to w samej umowie spółki, czy też w umowie o wystąpienie wspólnika – inaczej uregulować rozliczenie z występującym ze spółki wspólnikiem. Wspólnik po wystąpieniu nie uczestniczy już w zyskach lub stratach ze spraw jeszcze niezakończonych. Uważa się bowiem, że rozliczenie ze wspólnikiem jest ostateczne.

W przypadku zgodnego działania wszystkich wspólników występujący może otrzymać z majątku wspólnego określoną sumę pieniędzy albo inne przedmioty majątkowe odpowiadające swoją wartością części majątku spółki cywilnej przypadającej na niego.

Gdy wspólnik otrzyma wyższą wartość od wniesionego wkładu (oznaczonego w umowie spółki) oraz od przypadającej na niego (stosownie do udziału w zyskach) wartości netto środków trwałych nabytych na rzecz spółki za wypracowane przez nią środki i od wartości zapasów opodatkowanych w formie ryczałtu, wówczas nadwyżka stanowi przychód podlegający opodatkowaniu.

Wykluczenie wspólnika ze spółki

Kodeks cywilny nie przewiduje w przypadku spółki cywilnej instytucji „wykluczenia wspólnika ze spółki”. Przewiduje tylko możliwość wypowiedzenia umowy spółki przez jednego ze wspólników „z ważnych powodów” (zależy to jednak od woli występującego wspólnika), natomiast art. 873 K.c. upoważnia każdego ze wspólników do żądania rozwiązania spółki przez sąd w razie wystąpienia ważnych powodów (do „ważnych powodów” można zaliczyć sytuację, w której brak aktywności jednego ze wspólników prowadzi do „blokowania” działalności spółki).

Charakter prawny spółki cywilnej w obowiązującym kształcie wskazuje, że wprowadzanie do stosunków między jej uczestnikami konstrukcji wykluczenia wspólnika jest dopuszczalne. Kodeksowe regulacje spółki cywilnej są w zdecydowanej większości unormowaniami względnie obowiązującym, co oznacza, że strony umowy spółki, czyli jej wspólnicy, mogą wprowadzić do jej tekstu postanowienia odmienne od względnie obowiązujących przepisów ustawowych, których zastosowanie wchodzi w grę tylko wówczas, gdy kontrahenci nic innego nie postanowili. Tym bardziej że żaden przepis bezwzględnie obowiązujący nie wyłącza możliwości ustalenia w umowie spółki cywilnej, że wspólnicy działający na szkodę spółki mogą być z niej wykluczeni. Po drugie uregulowanie kodeksowe spółki cywilnej jest unormowaniem modelowym, co oznacza, iż umowa spółki może być znacznie bardziej rozbudowana, niż wynika to z zakresu zagadnień unormowanych ustawowo. Instytucja ustąpienia wspólnika na mocy orzeczenia sądu przewidziana jest w unormowaniu, zbliżonej do spółki cywilnej, spółki prawa handlowego, jaką jest spółka jawna, która jest stosunkiem prawnym opartym na zasadzie wzajemnego, osobistego zaufania między jego uczestnikami.

Przy braku takich uregulowań w umowie spółki cywilnej skorzystanie z takiej możliwości dla usunięcia jednego wspólnika nie jest możliwe. Konieczna byłaby najpierw zmiana umowy spółki, a następnie postępowanie wspólnika uprawniające pozostałych wspólników do jego „usunięcia”, „wyłączenia”. Do dokonania takiej zmiany potrzebna jest jednomyślna zgoda wszystkich wspólników, co może być trudne wobec sprzeciwu wspólnika zagrożonego niekorzystnym dla niego zmodyfikowaniem treści umowy.

W ostateczności i przy braku odpowiedniej regulacji umownej można sięgnąć po zgłoszenie przez pozostałych wspólników żądania do sądu o rozwiązanie spółki z ważnych powodów (art. 874 K.c.). Ten sposób wiąże się jednak z likwidacją spółki.

Oto proponowany tryb postępowania w przypadku zgody wszystkich wspólników co do wystąpienia jednego z nich ze spółki:

• Zgodna uchwała wspólników o zmianie umowy spółki, powodująca ustąpienie ze spółki trzeciego wspólnika. Data dokonania zmiany umowy spółki i ustąpienia wspólnika ustalana jest pomiędzy wspólnikami.
• Ustalenie zasad rozliczenia ze wspólnikiem ustępującym.
• Sporządzenie bilansu spółki lub ustalenie stanu aktywów i pasywów spółki na dzień ustąpienia trzeciego wspólnika.
• Zawarcie umowy ze wspólnikiem ustępującym w sprawie rozliczenia się spółki z nim w zakresie zwrotu jego wkładów oraz wypłaty w pieniądzu części wartości wspólnego majątku pozostałego po odliczeniu wartości wkładów wszystkich wspólników, jaka odpowiada stosunkowi, w którym ustępujący wspólnik uczestniczył w zyskach spółki.
• Złożenie aktualizacji danych na druku NIP-2 wraz z załącznikiem NIP-D.

Wypowiedzenie umowy spółki przez wspólnika ustępującego

Możliwy jest także wybór opcji wypowiedzenia umowy spółki przez wspólnika ustępującego. Wymaga to:

• Złożenia przez wspólnika wypowiedzenia umowy spółki na ręce pozostałych wspólników, najpóźniej do dnia 30.09.2011 r. Data wystąpienia to 31.12.2011 r.
• Jeżeli rok obrachunkowy nie pokrywa się z rokiem kalendarzowym, konieczne jest ustalenie odpowiednich dat, stosownie do czasu trwania roku obrachunkowego.
• Ustalenie zasad współpracy w okresie od złożenia wypowiedzenia do dnia wystąpienia.
• Ustalenie zasad rozliczenia ze wspólnikiem występującym.
• Sporządzenie bilansu spółki lub ustalenie stanu aktywów i pasywów spółki na dzień ustąpienia trzeciego wspólnika.
• Zawarcie umowy ze wspólnikiem ustępującym w sprawie rozliczenia się spółki z nim w zakresie zwrotu jego wkładów oraz wypłaty w pieniądzu części wartości wspólnego majątku pozostałego po odliczeniu wartości wkładów wszystkich wspólników, jaka odpowiada stosunkowi, w którym ustępujący wspólnik uczestniczył w zyskach spółki.
• Dokonanie zmiany umowy spółki po wystąpieniu trzeciego wspólnika.
• Złożenie aktualizacji danych na druku NIP-2 wraz z załącznikiem NIP-D.
• Gdy w skład majątku wspólnego wchodzi nieruchomość, umowa w sprawie rozliczenia ze wspólnikiem występującym powinna być zwarta w formie aktu notarialnego, aby zapewnić przejście na spółkę prawa do udziału w tej nieruchomości wspólnika występującego.