W jakim terminie założyć sprawę spadkową po zmarłym?

Rodzina dziedziczy na podstawie ustawy, gdy brak testamentu

Jeżeli Pani tata rzeczywiście nie pozostawił po sobie testamentu, to po nim ma miejsce dziedziczenie ustawowe – art. 931 i następne Kodeksu cywilnego (K.c.). Regułę pierwszeństwa dziedziczenia testamentowego (art. 941 i następne K.c.) przed dziedziczeniem ustawowym ustawodawca zawarł w artykule 926 K.c., który stanowi:

„§ 1. Powołanie do spadku wynika z ustawy albo z testamentu.

§ 2. Dziedziczenie ustawowe co do całości spadku następuje wtedy, gdy spadkodawca nie powołał spadkobiercy albo gdy żadna z osób, które powołał, nie chce lub nie może być spadkobiercą.

§ 3. Z zastrzeżeniem wyjątków w ustawie przewidzianych, dziedziczenie ustawowe co do części spadku następuje wtedy, gdy spadkodawca nie powołał do tej części spadkobiercy albo gdy którakolwiek z kilku osób, które powołał do całości spadku, nie chce lub nie może być spadkobiercą.”

Zaakcentowała Pani brak testamentu (art. 941 i następne K.c.) pisemnego; proszę pamiętać o szerokim znaczeniu formy pisemnej – chodzić może nie tylko o tak zwaną zwykłą formę pisemną, ale także o formy specyficzne (np. o formę aktu notarialnego, który przecież jest wyrażany na piśmie). Prawo przewiduje poza testamentami zwykłymi (art. 949 – art. 951 K.c.) również testamenty szczególne (od art. 952 do art. 955 K.c.). Jeśli Pański tata ustnie wyrażał swą ostatnią wolę w obecności innych osób, to proponuję zestawić swą wiedzę o takiej sytuacji z przepisami prawnymi (zaczynając od art. 952 K.c.).

W różnych sytuacjach zachodzą prawnie znaczące sytuacje, które wywołują skutki prawne z mocy samego prawa (łacińskie: ex lege); jednak najczęściej wymagane jest oficjalne stwierdzenie określonych okoliczności lub ich skutków. Typowym przykładem jest zasiedzenie (art. 172 i następne K.c.) – właściciel zmienia się z mocy prawa, ale nowy właściciel (wskutek zasiedzenia) potrzebuje oficjalnego potwierdzenia ze strony władzy publicznej, że stał się właścicielem – w Polsce: sądowne stwierdzenie zasiedzenia.

Oficjalne stwierdzenie dziedziczenia

Wprawdzie spadkobierca (według artykułu 925 K.c.) nabywa spadek wraz z jego otwarciem – czyli w chwili śmierci spadkodawcy (art. 924 K.c.) – ale władza państwowa wymaga oficjalnego stwierdzenia dziedziczenia, a dokładniej: stwierdzenia nabycia spadku (jak najczęściej określa się to w przepisach prawa polskiego). Do niedawna w Polsce stwierdzenie nabycia spadku było możliwe wyłącznie na drodze sądowej; poświęcone „sprawom spadkowym” przepisy proceduralne skoncentrowano w art. 627 i następnych Kodeksu postępowania cywilnego (K.p.c.). Teraz do oficjalnego stwierdzenia nabycia spadku może również dojść w związku z działalnością notarialną; notariusz przygotowuje i sporządza protokół dziedziczenia oraz akt poświadczenia dziedziczenia (który najczęściej mają na uwadze ludzie, zwłaszcza spadkobiercy) – przepisy dotyczące takich czynności notarialnych zawarto głównie w art. 95a i następnych Prawa o notariacie. Po stwierdzeniu nabycia spadku należy skierować wypełnioną deklarację podatkową do naczelnika urzędu skarbowego; terminy składania takowych deklaracji podatkowych wskazano w art. 17a oraz w art. 4a ustawy o podatku od spadków i darowizn – Państwa zapewne będzie dotyczył termin z art. 4a (w którym przewidziano zwolnienie podatkowe dla osób zaliczanych do pierwszej grupy podatkowej).

Stwierdzenie nabycia spadku potrzebne dla zapewnienia bezpieczeństwa obrotu prawnego

Zwłaszcza w obrocie prawnym (np. przy zawieraniu umów) ważne jest posługiwanie się właściwymi dokumentami. Między innymi z tego względu wymaga się oficjalnego stwierdzenia nabycia spadku. Po prostu: inni ludzie (np. potencjalni nabywcy mienia, które wchodziło w skład spadku) najzwyczajniej w świecie mają prawo ograniczać swe ryzyko, np. związane ze sporami w gronie rodzinnym spadkodawcy (a przecież czasami dziedziczenie dotyczy nie tylko osób z rodziny spadkodawcy, co dodatkowo mogłoby zwiększać ryzyko). Poza tym, nie tylko obrót, np. sprzedaż składnika mienia spadkowego wymaga odpowiedniego udokumentowania – w Polsce samo pochowanie człowieka wymaga przedstawienia odpowiednich dokumentów (z odpisem aktu zgonu na czele). Te reguły dotyczą wszystkich spadków – nawet w przypadku pozostawienia jednego spadkobiercy.

O ile rzeczywiście ma miejsce dziedziczenie ustawowe, to – z uwagi na opis sytuacji – szczególnie duże znaczenie ma treść artykułu 931 K.c.:

„§ 1. W pierwszej kolejności powołane są z ustawy do spadku dzieci spadkodawcy oraz jego małżonek; dziedziczą oni w częściach równych. Jednakże część przypadająca małżonkowi nie może być mniejsza niż jedna czwarta całości spadku.

§ 2. Jeżeli dziecko spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego dzieciom w częściach równych. Przepis ten stosuje się odpowiednio do dalszych zstępnych.”

Celowo zacytowałem cały artykuł 931 K.c.; uczyniłem to z uwagi na Pani słowa – cytuję: „jedno z dzieci zrzeka się spadku na rzecz mamy”. Prawu właściwa jest precyzja – w tym terminologiczna; określone sformułowania mają ustalone znaczenie, więc przyda się ich używanie w odpowiednim kontekście – rzecz przedstawia się podobnie jak w posługiwaniu się językami etnicznymi (nieodpowiednio dobrane słowo może wywołać nieporozumienie). Skoro Pani tata zmarł, to wykluczone byłoby zawarcie umowy o zrzeczeniu się dziedziczenia po nim; umowę o zrzeczeniu się dziedziczenia (art. 1048 i następne K.c.) można zawrzeć tylko z przyszłym spadkodawcą, a więc za jego życia.

Załatwienie „spraw spadkowych”, czy obowiązują na to terminy?

Teraz w grę wchodzić może (w odnośnym zakresie) jeden z dwóch wariantów. Pierwszym wariantem byłoby złożenie oświadczenia o odrzuceniu spadku – to jest jeden z wariantów oświadczeń co do spadku (art. 1012 i następne K.c.); takie oświadczenia wiążą się ściśle z odpowiedzialnością za długi spadkowe (art. 1030 i następne K.c.). Spadek można odrzucić (o ile się go odrzuca) w ogóle, a nie na czyjąś korzyść. Odrzucenie spadku można uznać za przejaw tego, że nie chce się mieć ze spadkiem nic wspólnego. W takim razie wykluczone jest odrzucanie spadku na czyjąś rzecz. Zbyć (np. sprzedać albo darować) można wyłącznie to, co się ma – jeśli ktoś odrzuca spadek, to tego czegoś (spadku albo udziałów w spadku) nie ma. Proszę pamiętać również o brzmieniu artykułu 1020 K.c.: „Spadkobierca, który spadek odrzucił, zostaje wyłączony od dziedziczenia, tak jakby nie dożył otwarcia spadku”. Jeżeli to z dzieci spadkodawcy, które chciałoby spadek odrzucić, ma swych zstępnych (np. dziecko), to odrzucenie przez niego spadku skutkowałoby dziedziczeniem ustawowym przez zstępnego (zstępnych) odrzucającego spadek. Warto mieć na uwadze również to, że odrzucenie spadku w imieniu małoletniego wymaga uzyskania zgody „sądu rodzinnego” (w pierwszej instancji: jednego z wydziałów miejscowo właściwego sądu rejonowego); brak poważnych długów spadku mógłby skutkować odmową sądu na odrzucenie spadku w imieniu dziecka. Gdyby dana „linia spadkobierców” spadek odrzuciła, to dziedziczyliby pozostali spadkobiercy: wdowa (Pani mama) oraz to z dzieci spadkodawcy, które by spadku nie odrzuciło.

Drugi wariant mógłby polegać na przyjęciu spadku, a następnie na jego zbyciu (art. 1051 i następne K.c.), np. na jego darowaniu (art. 888 i następne K.c.). Z określoną umową mogłyby wiązać się właściwe dla niej obowiązki podatkowe, np. (w aktualnym stanie prawnym) obowiązek zgłoszenia darowizny naczelnikowi urzędu skarbowego (skorzystanie z jeszcze aktualnego zwolnienia podatkowego na podstawie artykułu 4a ustawy o podatku od spadków i darowizn możliwe jest w przypadku terminowego zgłoszenia darowizny organowi administracji skarbowej).

Nie ma terminów „końcowych” na załatwianie „spraw spadkowych”. Terminem początkowym jest śmierć spadkodawcy, czyli otwarcie spadku (art. 924 K.c.); spotkałem się z załatwianiem „spraw spadkowych” przed pogrzebem spadkodawcy. Jest za to termin końcowy składania oświadczeń co do spadku – sześciomiesięczny, od dowiedzenia się o tytule swego powołania (art. 1015 K.c.). Zależnie do wybranej drogi (sąd albo przed notariuszem), należy zapytać o „zestaw” wymaganych dokumentów – zdarzają się różnice w tym zakresie, a ponadto ludzie dość często przedstawiają niekiedy dosłownie stosy dokumentów. Niewątpliwie niezbędnym dokumentem jest odpis aktu zgonu spadkodawcy; w związku z pozostawieniem wdowy – potrzebny będzie także odpis aktu małżeństwa. Najprawdopodobniej postarać się także będzie trzeba o odpisy aktów urodzenia – zwłaszcza dzieci spadkodawcy (w celu oszczędzenia wydatków proponuję zapytać, czy wystarczy przedstawić sam odpis małżeństwa Pani rodziców, bez odpisu aktu urodzenia Pani mamy). W praktyce spotyka się przedstawianie aktów małżeństwa dzieci spadkodawców – jednak prawnie trudno byłoby bronić takiego wymogu (zwłaszcza w przypadku dziedziczenia ustawowego).

Najpierw stwierdzenie nabycia spadku, potem dział spadku

W Polsce modelowy sposób załatwiania „spraw spadkowych” przedstawia się dwuetapowo: wpierw stwierdzenie nabycia spadku, a następnie dział spadku – o ile do niego dochodzi (na ogół wpisy w księgach wieczystych mogą być dokonywane na podstawie dokumentu stwierdzającego nabycie spadku).

Proszę mieć na uwadze ponadto ustrój majątkowy małżeński, który funkcjonował w małżeństwie Pani rodziców – art. 31 i następne Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (K.r.o.). Przydać się może „remanent majątkowy” – ze szczególnym uwzględnieniem artykułów: 31 oraz 33 K.r.o. Na ogół udziały małżonków we wspólności majątkowej małżeńskiej są równe (art. 43 K.r.o.); czasami – także w związku z załatwianiem „spraw spadkowych” (zwłaszcza z działem spadku) – uwzględnia się przesunięcia majątkowe między wspólnością majątkową małżeńską a majątkiem osobistym małżonka (art. 45 K.r.o.). W skład spadku (art. 922 K.c.) po Pani tacie wchodzi jego majątek osobisty oraz jego udziały (zapewne połowa) we wspólności majątkowej małżeńskiej.