Uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia woli

Uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia woli złożonego pod wpływem groźby

Z treści Pańskiego pytania wynika, że podpisał Pan z byłą żoną notarialną umowę majątkową przed rozwodem. W tej sprawie ważna jest treść art. 87 i 88 Kodeksu cywilnego (dalej: K.c.) zgodnie z którymi:

„Art. 87. Kto złożył oświadczenie woli pod wpływem bezprawnej groźby drugiej strony lub osoby trzeciej, ten też może uchylić się od skutków prawnych swego oświadczenia, jeżeli z okoliczności wynika, że mógł się obawiać, iż jemu samemu lub innej osobie grozi poważne niebezpieczeństwo osobiste lub majątkowe.

Art. 88. § 1. Uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia woli, które zostało złożone innej osobie pod wpływem błędu lub groźby, następuje przez oświadczenie złożone tej osobie na piśmie.

§ 2. Uprawnienie do uchylenia się wygasa: w razie błędu – z upływem roku od jego wykrycia, a w razie groźby – z upływem roku od chwili, kiedy stan obawy ustał”.

Groźba musi być bezprawna, czyli polegać na sprzecznym z prawem działaniu grożącego lub wykorzystaniu działania formalnie zgodnego z prawem do osiągnięcia celu, dla którego prawo to nie przysługuje (por. wyrok Sądu Najwyższego – Izby Cywilnej z dnia 19 marca 2002 r.; I CKN 1134/1999). Groźba musi dotyczyć zdarzenia przyszłego, którego realizacja musi być uzależniona od aktywności grożącego. Groźba musi być poważna, a zatem musi istnieć realne zagrożenie oraz realna możliwość jej spełnienia.

Kontynuacją dotychczasowej linii orzecznictwa jest pogląd wyrażony ostatnio przez Sąd Najwyższy w orzeczeniu z 19 marca 2002 r. (I CKN 1134/99; OSNC 3/2003, poz. 36, z glosą P. Graneckiego, MoP 10/2006, s. 556), według którego bezprawność groźby (art. 87 K.c.) polega na sprzecznym z prawem działaniu grożącego lub na wykorzystaniu działania formalnie zgodnego z prawem do osiągnięcia celu, dla którego prawo to nie przysługuje.

„Groźba musi wzbudzać w osobie zagrożonej obawę, że jej lub innej osobie grozi poważne niebezpieczeństwo osobiste lub majątkowe. Obawa ta musi «wynikać z okoliczności», a istotne jest nie to, czy zagrożony istotnie obawiał się spełnienia groźby, lecz tylko to, czy «mógł się obawiać». Decydujące znaczenie ma tu rozmiar i rodzaj zła, którym zagrożono, i realność wykonania groźby. Nie ma natomiast zasadniczego znaczenia, czy groźba może być natychmiast wykonana, czy jej spełnienie nie zostało czasowo określone. Wynika z tego, że istnienie tej przesłanki jest warunkowane oceną możliwości, a nie faktu obawy” (S. Dmowski, S. Rudnicki, Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga pierwsza. Część ogólna, Warszawa 2007, s. 520).

Czy można uchylić się od skutków oświadczenia woli tylko w części?

W mojej ocenie uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia woli złożonego pod wpływem groźby może dotyczyć jedynie całości umowy. Per analogiam (łac. przez analogię) stosownie do treści wyroku Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 7 września 2005 r. (sygn. akt III APa 30/2005 r.), zgodnie z którym „uchylenie się od skutków oświadczenia woli złożonego w ugodzie może dotyczyć jedynie całości ugody, a nie wybranych niekorzystnych jej fragmentów.”

Uchylenie się od skutków oświadczenia woli następuje przez oświadczenie złożone tej osobie na piśmie z upływem roku od chwili, kiedy stan obawy ustał. Termin roczny przewidziany w art. 88 § 2 K.c. jest zachowany, jeżeli oświadczenie uchylającego się od skutków prawnych zawartej umowy dojdzie w tym terminie do wiadomości drugiej strony (tak: Sąd Najwyższy w uchwale z 6 marca 1967 r., III CZP 7/67).

Złożenie drugiej stronie oświadczenia o uchyleniu się od skutków prawnych oświadczenia woli

Oświadczenie o uchyleniu powinno być złożone w zwykłej formie pisemnej (art. 61 i 73 § 1 K.c.) osobie będącej adresatem oświadczenia złożonego pod wpływem błędu lub groźby.

Według wyroku Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z 23 listopada 1995 r., I ACr 483/95 („Wokanda” 8/96, s. 45-50): „Charakterystyczną cechą tego rodzaju nieważności jest pozostawienie osobie – wskazanej odpowiednim przepisem – swobody decyzji w przedmiocie doprowadzenia do unieważnienia czynności prawnej. Podważenie skuteczności takiej czynności następuje przez uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia woli. Przepis nie stanowi, by musiało to nastąpić na drodze sądowej. Wystarczy pozasądowe oświadczenie złożone na piśmie, skierowane do określonego adresata. Jedynie unieważnienie czynności dotkniętej wyzyskiem nastąpić może wyłącznie na drodze sądowej (art. 388 K.c.). Uprawnienie do uchylenia się od skutków prawnych oświadczenia woli ma charakter prawa podmiotowego kształtującego. Konsekwencją uchylenia się od skutków prawnych oświadczenia woli jest nieważność czynności prawnej. Zatem czynność nie może wywrzeć żadnych skutków, a te, które powstały, zostają z mocą wsteczną przekreślone”.

W mojej ocenie z ostrożności procesowej (ponieważ wymagana jest tyko zwykła forma pisemna) powinien Pan udać się do notariusza, przed którym była zawierana umowa majątkowa, i złożyć oświadczenie woli o uchyleniu się od skutków prawnych oświadczenia woli, które złożone zostało pod wpływem groźby. W oświadczeniu należy dokładnie wskazać, jakie oświadczenie woli zostało złożone pod wpływem groźby i kiedy sytuacja miała miejsce. W oświadczeniu należy także wskazać, kto stosował groźbę i na czym ona polegała.

Po uzyskaniu aktu notarialnego powinien Pan jak najszybciej (mając na uwadze, że umowa majątkowa była podpisywana prawie rok temu) wysłać akt notarialny do byłej żony za zwrotnym potwierdzeniem odbioru.