Ubezwłasnowolnienie członka rodziny i obowiązki opiekuna prawnego

Ubezwłasnowolnienie całkowite

W polskim systemie prawnym wyróżnia się ubezwłasnowolnienie całkowite i ubezwłasnowolnienie częściowe.

„Osoba, która ukończyła lat trzynaście, może być ubezwłasnowolniona całkowicie, jeżeli wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, nie jest w stanie kierować swym postępowaniem” (art. 13 Kodeksu cywilnego, w skrócie K.c.).

Częściowe ubezwłasnowolnienie osoby pełnoletniej

„Osoba pełnoletnia może być ubezwłasnowolniona częściowo z powodu choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, jeżeli stan tej osoby nie uzasadnia ubezwłasnowolnienia całkowitego, lecz potrzebna jest pomoc do prowadzenia jej spraw” (art. 16 K.c.).

Orzeczenie o ubezwłasnowolnieniu wydaje sąd po przeprowadzeniu postępowania.

Kto może wystąpić z wnioskiem o ubezwłasnowolnienie innej osoby?

Sąd wszczyna postępowanie na wniosek. Z wnioskiem może wystąpić:

1. małżonek osoby, która ma być ubezwłasnowolniona,
2. jej krewni w linii prostej oraz rodzeństwo, jeżeli osoba ta nie ma przedstawiciela ustawowego,
3. jej przedstawiciel ustawowy,
4. prokurator.

Osoba, która wystąpi z takowym wnioskiem, musi przed sądem wykazać, że wniosek ten jest uzasadniony okolicznościami faktycznymi. Przede wszystkim musi więc udowodnić, że w danym przypadku zachodzą przesłanki ubezwłasnowolnia całkowitego lub przynajmniej częściowego. W przeciwnym razie wniosek zostanie oddalony. Nadto na osobę, która zgłosiła wniosek o ubezwłasnowolnienie w złej wierze lub lekkomyślnie, sąd może nałożyć karę grzywny do wysokości jednego tysiąca złotych

Z jakiego powodu może nastąpić ubezwłasnowolnienie?

Ubezwłasnowolnienie całkowite, jak i częściowe, może nastąpić tylko z powodu:

• choroby psychicznej,
• niedorozwoju umysłowego albo
• innego rodzaju zaburzeń psychicznych
  
  pod warunkiem, że ułomności te uniemożliwiają osobie nimi dotkniętej rozpoznanie znaczenia swoich czynów i pokierowanie swoim postępowaniem (ubezwłasnowolnienie całkowite) lub przynajmniej uzasadniają potrzebę pomocy takiej osobie w prowadzenia jej spraw (ubezwłasnowolnienie częściowe).

Sąd Najwyższy w orzeczeniu z 3 grudnia 1974 r., sygn. akt I CR 580/74, wyjaśnił, że do ubezwłasnowolnienia nie wystarcza ustalenie choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, „musi występować nadto niemożność kierowania swym postępowaniem – gdy chodzi o ubezwłasnowolnienie całkowite, lub potrzeba udzielenia pomocy w prowadzeniu spraw – przy ubezwłasnowolnieniu częściowym”.

Czy niedołęstwo wywołane starością daje podstawy do ubezwłasnowolnienia?

Inna ułomność osoby (choroba) niż wyżej wymieniona nie daje podstaw do ubezwłasnowolnienia. Zgodnie z poglądami doktryny w przypadku ogólnego niedołęstwa wywołanego starością zasadne jest ustanowić dla takiej osoby kuratora, a nie ubezwłasnowolnić.

Nadto należy zwrócić uwagę, że nawet jeśli zachodzą wszystkie przesłanki ubezwłasnowolnienia, sąd nie ma obowiązku ubezwłasnowolnić osoby, której dotyczy wniosek, zwłaszcza jeśli byłoby to wbrew jej interesom i jej dobru.

Choroba psychiczna a ubezwłasnowolnienie

Zgodnie z innym orzeczeniem Sądu Najwyższego z 19 sierpnia 1971 r., sygn. akt I CR 297/71: „choroba psychiczna sama przez się nie stanowi wystarczającej przesłanki ubezwłasnowolnienia, lecz może je uzasadniać tylko wówczas, gdy chory psychicznie nie jest w stanie kierować swym postępowaniem. Nie każda zaś choroba psychiczna pociąga za sobą taki skutek. Zależy to od rodzaju i stopnia nasilenia choroby oraz od indywidualnych objawów występujących u danej osoby. Opinia więc biegłego psychiatry, obok stwierdzenia u badanego choroby psychicznej (bądź niedorozwoju albo innych zaburzeń psychicznych), powinna zawierać szczegółową ocenę zakresu jego zdolności kierowania swoim postępowaniem, opartą na gruntownej i wnikliwej analizie jego zachowania się i postępowania, kontaktów z ludźmi, w stosunkach rodzinnych, w pracy itp.”

Tym samym proces orzekania o ubezwłasnowolnieniu jest procesem złożonym, wieloetapowym. Sąd nie może poprzestać tylko na zapoznaniu się z argumentami wnioskodawcy, lecz musi ustalić, czy dana osoba rzeczywiście cierpi na wskazane we wniosku schorzenie oraz czy schorzenie to uniemożliwia lub przynajmniej utrudnia prowadzenie spraw tej osobie.

Powołanie biegłego psychiatry w sprawie o ubezwłasnowolnienie

Powyższe ustalenia niewątpliwie wymagają wiadomości specjalnych, stąd nie obejdzie się bez powołania biegłego psychiatry i zapoznania się z historią choroby osoby, której wniosek dotyczy.

Samo tylko podejrzenie o możliwość zachorowania nie wystarcza do wydania orzeczenia o ubezwłasnowolnieniu.

Jeśli biegły psychiatra nie stwierdzi w swojej opinii choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego bądź innych zaburzeń psychicznych, jak również wyraźnie nie zaznaczy we wnioskach końcowych opinii, że osoba, której postępowanie dotyczy, nie jest w stanie kierować swoim postępowaniem, wniosek o bezwłasnowolnie musi zostać oddalony (tak Sąd Najwyższy w orzeczeniu z 21 stycznia 1971 r., sygn. akt II CR 655/70).

 Czy stan zdrowia uzasadniający ubezwłasnowolnienie musi istnieć w czasie orzekania o ubezwłasnowolnieniu?

Sąd winien wysłuchać osoby, której postępowanie o ubezwłasnowolnienie dotyczy. Tym samym osoba ta będzie miała możliwość swobodnego wypowiedzenia się przed sądem i przedstawienia mu swoich argumentów przeciwko ubezwłasnowolnieniu. Przede wszystkim winna ona wykazać, że radzi sobie w zwykłych sprawach życia codziennego, a ubezwłasnowolnienie będzie sprzeczne z jej interesami.

O ubezwłasnowolnieniu ostatecznie zdecyduje sąd na podstawie zgromadzonego materiału dowodowego i ustalonego stanu faktycznego.

Dla osoby ubezwłasnowolnionej ustanawia się przedstawiciela ustawowego, to jest opiekuna albo kuratora. Przedstawiciela ustawowego wyznacza sąd opiekuńczy (sądem opiekuńczym jest sąd rejonowy, wydział rodzinny) po uprawomocnieniu się postanowienia o ubezwłasnowolnieniu. Tym samym sąd okręgowy, przed którym obecnie toczy się sprawa brata, zajmuje się tylko i wyłącznie ubezwłasnowolnieniem. Po uprawomocnieniu się orzeczenia sąd okręgowy prześle akta do sądu rejonowego w celu ustanowienia dla ubezwłasnowolnionego przedstawiciela prawnego.

Kto zostanie opiekunem osoby ubezwłasnowolnionej?

Jeśli Pani brat zostanie ubezwłasnowolniony całkowicie, sąd ustanowi dla niego opiekuna; w przypadku ubezwłasnowolnienia częściowego – kuratora.

Zgodnie z art. 176 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego „jeżeli wzgląd na dobro pozostającego pod opieką nie stoi temu na przeszkodzie, opiekunem ubezwłasnowolnionego całkowicie powinien być ustanowiony przede wszystkim jego małżonek, a w braku tegoż – jego ojciec lub matka”.

Jeżeli nie ma wyżej wymienionych osób, opiekun powinien być ustanowiony spośród krewnych lub innych osób bliskich ubezwłasnowolnionego (art. 149 w związku z art. 175 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego).

Te same zasady stosuje się w przypadku ustanawiania kuratora.

Zakres uprawnień opiekuna jest konsekwencją utraty przez osobę ubezwłasnowolnioną (całkowicie) zdolności do czynności prawnych. Utrata zdolności do czynności prawnych powoduje, że czynność prawna zdziałana przez brata bez zgody opiekuna jest nieważna. Powyższe znajduje uzasadnienie w art. 14 K.c., zgodnie z którym „czynność prawna dokonana przez osobę, która nie ma zdolności do czynności prawnych, jest nieważna” z jednym wyjątkiem, a mianowicie, jeśli „osoba niezdolna do czynności prawnych zawarła umowę należącą do umów powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego [np. kupno gazety, jedzenia, środków czystości], umowa taka staje się ważna z chwilą jej wykonania, chyba że pociąga za sobą rażące pokrzywdzenie osoby niezdolnej do czynności prawnych”.

Na marginesie warto pamiętać, że osoba ubezwłasnowolniona całkowicie nie może wstąpić w związek małżeński.

Obowiązki opiekuna osoby ubezwłasnowolnionej

Opiekun obowiązany jest wykonywać swe czynności z należytą starannością, jak tego wymaga dobro pozostającego pod opieką i interes społeczny. Przede wszystkim opiekun sprawuje:

• pieczę nad osobą podopiecznego,
• zarząd nad jego majątkiem
• oraz reprezentuje go wobec osób trzecich.

Przez sprawowanie pieczy należy rozumieć dbanie, by ubezwłasnowolniony miał środki do życia, opiekę lekarską, aby sam sobie nie szkodził i nie stwarzał zagrożenia dla innych osób. Opiekun może się starać o umieszczenie, w razie konieczności, osoby ubezwłasnowolnionej w odpowiedniej placówce. Zarządzanie to piecza nad majątkiem ubezwłasnowolnionego.

Reprezentacja polega natomiast na zastępowaniu osoby będącej pod opieką w dokonywaniu czynności prawnych, składaniu oświadczeń woli.

Jakie sprawy dotyczące osoby ubezwłasnowolnionej będą wymagały zgody sądu?

Zakres praw opiekuna względem podopiecznego można porównać do zakresy władzy rodzicielskiej. Niemniej opiekun podlega nadzorowi sądu opiekuńczego. Po pierwsze, opiekun obowiązany jest uzyskiwać zezwolenie sądu na dokonywanie wszelkich ważniejszych spraw z zakresu tego typu pieczy. Są to takie sprawy, które mają decydujące znaczenie dla prawidłowego rozwoju psychicznego i fizycznego osoby podopiecznej, a także dla odpowiedniego przygotowania jej do pracy dla dobra społeczeństwa. Przykładowo zgody sądu będą wymagały następującego rodzaju sprawy:

• dokonanie zabiegu lekarskiego,
• umieszczenie w placówce pomocy społecznej, w szpitalu,
• odrzucenie spadku lub zrzeczenie się dziedziczenia,
• zbycie, obciążenie nieruchomości należącej do podopiecznego lub nabycie nieruchomości na jego rzecz,
• zaciąganie, udzielanie pożyczek,
• dokonanie darowizn,
• podjęcie gotówki z rachunku bankowego.

Po wtóre, niezwłocznie po objęciu opieki opiekun obowiązany jest sporządzić inwentarz majątku osoby pozostającej pod opieką i przedstawić go sądowi opiekuńczemu, chyba że sąd zwolni go od tego obowiązku.

Po trzecie, opiekun obowiązany jest w terminach oznaczonych przez sąd opiekuńczy, nie rzadziej niż co roku, składać temu sądowi sprawozdania dotyczące osoby pozostającego pod opieką oraz rachunki z zarządu jego majątkiem. Jeżeli dochody z majątku nie przekraczają prawdopodobnych kosztów utrzymania i wychowania pozostającego pod opieką, sąd opiekuńczy może zwolnić opiekuna od przedstawiania szczegółowych rachunków z zarządu; w takim wypadku opiekun składa tylko ogólne sprawozdanie o zarządzie majątkiem.

Wynagrodzenie za opiekę nad osobą ubezwłasnowolnioną 

Sąd opiekuńczy przyzna opiekunowi za sprawowanie opieki na jego żądanie stosowne wynagrodzenie okresowe albo wynagrodzenie jednorazowe w dniu ustania opieki lub zwolnienia go od niej. Wynagrodzenia nie przyznaje się, jeżeli nakład pracy opiekuna jest nieznaczny lub gdy sprawowanie opieki czyni zadość zasadom współżycia społecznego. Wynagrodzenie pokrywa się z dochodów lub z majątku osoby, dla której opieka została ustanowiona, a jeżeli osoba ta nie ma odpowiednich dochodów lub majątku, wynagrodzenie jest pokrywane ze środków publicznych na podstawie ustawy o pomocy społecznej.

Kurator osoby ubezwłasnowolnionej częściowo jest natomiast powołany do wyrażenia zgody na zaciągnięcie przez nią zobowiązań lub rozporządzenie swoim prawem.

Skutki prawne ubezwłasnowolnienia

Podstawowym skutkiem ubezwłasnowolnienia częściowego jest bowiem jedynie ograniczenie zdolności do czynności prawnych. W przypadku ubezwłasnowolnienia częściowego możemy wyróżnić tzw. trzy kategorie czynności:

1. czynności, które osoba ubezwłasnowolniona częściowo może dokonać samodzielnie,
2. czynności, które dla swojej ważności wymagają zgody kuratora,
3. czynności, które dla swej ważności wymagają zgody sądu opiekuńczego.

Jakie czynności może dokonywać osoba częściowo ubezwłasnowolniona?

Osoba ubezwłasnowolniona częściowo może samodzielnie (bez zgody kuratora) dokonywać następujących czynności prawnych:

• „może bez zgody przedstawiciela ustawowego zawierać umowy należące do umów powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego” (art. 20 K.c.),
• może bez zgody przedstawiciela ustawowego „rozporządzać swoim zarobkiem, chyba że sąd opiekuńczy z ważnych powodów inaczej postanowi” (art. 21 K.c.), nadto
• „jeżeli przedstawiciel ustawowy osoby ograniczonej w zdolności do czynności prawnych oddał jej określone przedmioty majątkowe do swobodnego użytku, osoba ta uzyskuje pełną zdolność w zakresie czynności prawnych, które tych przedmiotów dotyczą. Wyjątek stanowią czynności prawne, do których dokonania nie wystarcza według ustawy zgoda przedstawiciela ustawowego” (art. 22 K.c.).

Czynności prawne dokonywane przez opiekuna osoby ubezwłasnowolnionej na które potrzebna będzie zgoda sądu

Na inne czynności prawne niż wyżej wymienione potrzebna jest zgoda kuratora z zastrzeżeniem, iż we wszystkich ważniejszych sprawach dotyczących majątku i osoby podopiecznego potrzebna będzie nadto zgoda sądu – chodzi tu o czynności, na których dokonanie opiekun osoby ubezwłasnowolnionej całkowicie uzyskać musi zgodę sądu, a więc m.in.

• dokonanie zabiegu lekarskiego,
• umieszczenie w placówce pomocy społecznej, w szpitalu,
• odrzucenie spadku lub zrzeczenie się dziedziczenia,
• zbycie, obciążenie nieruchomości należącej do podopiecznego, lub nabycie nieruchomości na jego rzecz,
• zaciąganie, udzielanie pożyczek,
• dokonanie darowizn,
• podjęcie gotówki z rachunku bankowego.

Jeśli sąd okręgowy stwierdzi, że zachodzą przesłanki ubezwłasnowolnienia Pani brata, to najprawdopodobniej wyda postanowienie o jego ubezwłasnowolnieniu. Po uprawomocnieniu się tego orzeczenia (21 dni), prześle akta sprawy Pani brata do sądu rejonowego, wydziału rodzinnego, celem ustanowienia dla niego opiekuna.

Każdy, kogo sąd ustanowi opiekunem, obowiązany jest opiekę objąć. Tylko z ważnych powodów sąd może zwolnić opiekuna od obowiązku objęcia opieki.

Objęcie opieki następuje przez złożenie przyrzeczenia przed sądem opiekuńczym.

Prawa i obowiązki związane z opieką powstają dla opiekuna z chwilą złożenia przez niego przyrzeczenia przed sądem. Po złożeniu przyrzeczenia sąd wydaje opiekunowi tzw. zaświadczenie stanowiące dowód jego uprawnień względem ubezwłasnowolnionego.

Od tej pory opiekun staje się przedstawicielem ustawowym ubezwłasnowolnionego, co oznacza, że ma prawo dokonywać za niego wszelkich celowych czynności prawnych, a także czynności przed sądami lub innymi organami państwowymi. Jako opiekun będzie Pani miała względem brata takie same prawa i obowiązki, jakie ma rodzic względem dziecka, z tym że na szczególnie ważne czynności, np. dotyczące umieszczenia go w zakładzie, szpitalu, sprzedaż jego nieruchomości, dokonanie zabiegu medycznego, będzie Pani musiała uzyskać dodatkowo zgodę sądu. Ustawodawca nie określił w sposób szczegółowy tych praw i obowiązków, stąd nie mogę Pani ich konkretnie wyliczyć. Niewątpliwie będzie miała Pani za zadanie udzielać bratu pomocy w codziennym życiu oraz dbać o jego zdrowie. Jeśli zachodzi potrzeba umieszczenia brata w zakładzie, będzie miała Pani obowiązek czuwać nad nim do tego czasu, żeby nie zrobił on sobie żadnej krzywdy. Tym samym w Pani interesie jest, aby sąd jak najszybciej orzekł o umieszczeniu go w domu opieki.

Niedopełnienie obowiązku funkcji opiekuna osoby ubezwłasnowolnionej

Objęcie funkcji przez opiekuna jest jego obowiązkiem; niedopełnienie tego obowiązku może skutkować odpowiedzialnością za szkodę powstałą w interesach ubezwłasnowolnionego na skutek opieszałości w objęciu opieki. Nadto w razie uchylania się od tego obowiązku sąd może nałożyć na opiekuna grzywnę. Działania opiekuna podlegają kontroli sądowej, który może wydawać mu odpowiednie zarządzenia, mające na celu usunięcie nieprawidłowości. W razie niewykonywania zarządzeń przez opiekuna sąd może nałożyć na niego grzywnę.

Nakłady i wydatki poniesione przez opiekuna osoby ubezwłasnowolnionej

Jeżeli opiekun poczynił podczas sprawowania opieki nakłady lub wydatki na podopiecznego, może żądać ich zwrotu od niego. Obowiązek zwrotu nakładów uzależniony jest od środków posiadanych przez brata. Przez nakłady należy rozumieć wszelkiego rodzaju inwestycje i wydatki na daną rzecz, np. remonty. Wydatki zaś to koszty niezbędne do nabycia określonych przedmiotów.

Należy jednak zaznaczyć, że zarówno wydatki, jak i nakłady muszą być celowe, aby opiekun mógł później żądać ich zwrotu. Roszczenie opiekuna przedawnia się z upływem trzech lat od ustania opieki lub od zwolnienia opiekuna z pełnionej przez niego funkcji.

Nadto warto pamiętać, że jako opiekun będzie mogła zostać Pani pociągnięta do odpowiedzialności cywilnej za szkody wyrządzone przez brata osobom trzecim, jeśli poszkodowany udowodni Pani winę w nadzorze.

Zgodnie bowiem z art. 427 K.c. „kto jest zobowiązany do nadzoru nad osobą, której z powodu wieku albo stanu psychicznego lub cielesnego winy poczytać nie można, ten obowiązany jest do naprawienia szkody wyrządzonej przez tę osobę, chyba że uczynił zadość obowiązkowi nadzoru albo że szkoda byłaby powstała także przy starannym wykonywaniu nadzoru”.

Dodam jeszcze, że ubezwłasnowolnienie następuje przed wyznaczeniem opiekuna. Najpierw sąd musi orzec o ubezwłasnowolnieniu, by w ogóle opiekun był ustanawiany.

Już jako opiekun prawny brata będzie mogła Pani wnioskować o umieszczenie go w domu pomocy społecznej. Będziecie musieli czekać na swoją kolejkę.

Jeśli brat zostanie ubezwłasnowolniony całkowicie, to jest zgoda na umieszczenie w zakładzie nie będzie konieczna.