Testamenty bezdzietnego małżeństwa

Na wstępie wyjaśnię, czym charakteryzuje się instytucja zachowku.

Przepisy o zachowku znajdują się w art. 991 i następnych ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz. U. z 1964 r. Nr 16, poz. 93 ze zmianami, dalej zwanej: K.c.). Prawo do zachowku ustanawia art. 991 K.c., zgodnie z którym:

„§ 1. Zstępnym (czyli dzieciom, wnukom, prawnukom), małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału (zachowek).

§ 2. Jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia”.

Z cytowanego powyżej przepisu wynikają następujące zasady:

• roszczenie z tytułu zachowku jest zawsze roszczeniem o zapłatę określonej sumy pieniężnej (równowartość w pieniądzu 2/3 – gdy uprawniony do zachowku jest trwale niezdolny do pracy albo małoletni lub 1/2 udziału spadkowego – w pozostałych wypadkach – przysługującego spadkobiercy ustawowemu, który nie został powołany do dziedziczenia z mocy testamentu);
• roszczenie z tytułu zachowku przysługuje wtedy, gdy dany spadkobierca należy do kręgu spadkobierców ustawowych, a przy dziedziczeniu testamentowym nie został powołany do spadku i nie otrzymał od spadkodawcy darowizny i/lub zapisu w testamencie. Należy pamiętać, że o zachowek można wystąpić tylko w ściśle określonym okresie czasu.

Roszczenie z tytułu zachowku przedawnia się bowiem w terminie 5 lat od dnia ogłoszenia testamentu (art. 1007 § 1 Kodeksu postępowania cywilnego, w skrócie: K.p.c.) albo od dnia otwarcia spadku (którym jest dzień śmierci spadkodawcy).

W Pana sprawie warto również zwrócić uwagę na kolejność ustawowego dziedziczenia po osobie zmarłej, co również ma wpływ na kwestię możliwości ubiegania się o zachowek.

Odpowiednio do przepisów Kodeksu cywilnego najbliżsi krewni zostają powołani do spadku z mocy ustawy w następującej kolejności:

1. W pierwszej kolejności dzieci i małżonek spadkodawcy.
2. Dalej małżonek spadkodawcy, dzieci i wnuki spadkodawcy.
3. Następnie małżonek i rodzice spadkodawcy (gdy nie ma dzieci i wnuków).
4. W dalszej kolejności rodzice spadkodawcy (gdy nie ma małżonka, dzieci i wnuków).
5. Dalej jeden rodzic i rodzeństwo spadkodawcy (ich zstępni) (gdy nie ma małżonka, dzieci i wnuków, a drugi rodzic nie żyje).
6. Następnie dziadkowie (gdy nie ma innych bliższych krewnych). Udział spadkowy przypadający któremuś z dziadków przechodzi (jeśli nie może lub nie chce dziedziczyć) na jego zstępnych.
   Oznacza to, że w określonych sytuacjach do dziedziczenia dochodzi wujostwo (stryjostwo) spadkodawcy, a więc rodzeństwo jego rodziców oraz ich zstępni (jeśli ci również nie mogą lub nie chcą spadku przyjąć).
7. Pasierbowie (gdy nie żyją dziadkowie spadkodawcy).
8. Na samym końcu gmina lub Skarb Państwa (gdy nie ma nawet pasierbów).

Zatem aby np. rodzice mogli ubiegać się o zachowek, osoba zmarła nie może pozostawić po sobie zstępnych (dzieci, wnuków, prawnuków). Jeżeli tacy zstępni istnieją, to oni w pierwszej kolejności mogą domagać się zachowku po zmarłym rodzicu, który pozbawił ich spadku. Natomiast w tej sytuacji rodzice osoby zmarłej nie mogą ubiegać się o zachowek (ponieważ zstępni ich wyprzedzają w kolejności dziedziczenia).

Po tym krótkim wstępie przejdźmy do konkretnych odpowiedzi na pytania:

Czy w przypadku śmierci mojej żony prawo do zachowku mają jej żyjący rodzice i rodzeństwo?

Odpowiedź: Jak wynika z wyżej wskazanych przepisów prawa uprawnionymi do zachowku po Pana żonie będą wyłącznie jej rodzice, o ile oczywiście dożyją do chwili śmierci Pana żony i o ile do chwili jej śmierci nie będziecie Państwo mieli własnych dzieci.

Jak wyglądałaby kwestia zachowku, gdyby jej rodzice już nie żyli lub żyło tylko jedno z nich?

Odpowiedź: W praktyce roszczenie o zachowek podlega dziedziczeniu, ale według reguł odbiegających od tych, które zostały wyrażone w art. 922 Kodeksu cywilnego. Ustawa ta przewiduje bowiem dziedziczenie roszczenia o zachowek tylko przez określony krąg podmiotów. Zgodnie z brzmieniem przepisu 1002 Kodeksu cywilnego chodzi o osoby uprawnione do zachowku po pierwszym spadkodawcy.

Powyższe oznacza, że po śmierci rodziców żony roszczenie o zachowek nie przeszłoby na jej rodzeństwo, bowiem nie są oni uprawnieni do zachowku po Pana żonie, o czym już pisałam powyżej. Natomiast w przypadku śmierci Pana żony, a następnie jednego z rodziców roszczenie o zachowek przeszłoby na żyjącego drugiego rodzica.

Czy w przypadku mojej śmierci prawo do zachowku mają moi rodzicie?

Odpowiedź: Zasady są takie same dla wszystkich. O zachowek mogą się ubiegać wyłącznie zstępni, małżonek oraz rodzice osoby zmarłej. Czyli Pana rodzice mieliby prawo do zachowku po Pana śmierci, oczywiście o ile nie będziecie mieli Państwo własnych dzieci.

Jak wygląda kwestia zachowku w przypadku sporządzenia testamentu, gdy rodzice mają dzieci, ale postanawiają, by po śmierci dziedziczył tylko małżonek?

Odpowiedź: Wówczas prawo do żądania zachowku mają wyłącznie dzieci.

Czy mieszkając w jednej nieruchomości razem np. z matką, w przypadku śmierci ojca mogę się ubiegać o zachowek od matki?

Odpowiedź: Jeżeli ojciec pominie Pana w testamencie i nic Pan po ojcu nie odziedziczy, to oczywiście ma Pan prawo ubiegać się o zachowek od matki, gdyby to jej przypadł cały spadek po ojcu. Kwestia wcześniejszego zamieszkiwana, czy też nie, z rodzicami w nieruchomości będącej przedmiotem spadku nie ma absolutnie żadnego znaczenia w kwestii prawa do zachowku. Uprawnienie do zachowku przysługuje bowiem osobom wskazanym w art. 991 Kodeksu cywilnego z mocy samego prawa, nawet jeżeli nie utrzymywały żadnych kontaktów z osobą zmarłą. Liczą się tutaj więzy krwi, a nie wzajemne relacje w życiu codziennym.

Drugą kwestią jest to, że teść chce sporządzić darowiznę działki rolnej na żonę. Czy w przypadku śmierci teścia zachowku może żądać zarówno teściowa jak i dwójka rodzeństwa?

Odpowiedź: Jak najbardziej. Jeżeli teść przepisze darowiznę działki na Pana żonę i nie pozostawi już nic cennego w swoim spadku, to spadkobiercy ustawowi po jego śmierci, czyli żona i dzieci (rodzeństwo Pana żony) będą mogli razem żądać zachowku od osoby obdarowanej, czyli od Pana żony.

Od jakiej wartości byłaby ustalana wartość zachowku, gdyby przed śmiercią teścia na działce został postawiony dom mieszkalny? Albo przed jego śmiercią i już po darowiźnie działka została przekształcona z rolnej na budowlaną?

Odpowiedź: Zgodnie z art. 995 § 1 Kodeksu cywilnego wartość przedmiotu darowizny oblicza się według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili ustalania zachowku. Oznacza to, że wartość zachowku będzie obliczana według stanu, w jakim nieruchomość była w momencie darowizny, ale według cen z chwili żądania darowizny. Innymi słowy, jeżeli nieruchomość byłaby darowana np. 5 lat temu, a o zachowek osoba uprawniona wystąpiłaby teraz, to do obliczenia zachowku należałoby obliczyć jaką wartość obecną ma ta nieruchomość w stanie, w jakim była w momencie darowizny.

Jeżeli zatem dom zostałby postawiony na działce przed dokonaniem darowizny, to wówczas oczywiście będzie on wliczany razem z całą działką do obliczenia jej wartości, jeżeli po darowiźnie – to już nie. Tak samo kwestia przekształcenia działki – jeżeli po dokonaniu darowizny, to nie będzie to miało wpływu na jej wartość, a co za tym idzie – na wysokość zachowku. Liczy się zatem, czy zdarzenia mające wpływ na wartość działki będą miały miejsce przed czy po darowiźnie. Jeżeli przed – będą się wliczały do wartości, jeżeli po – nie.