Spadek po rodzicach w USA

Jak przeprowadzić postępowanie spadkowe po matce i ojcu - obywatelach USA?

Po pierwsze trzeba mieć na uwadze, że w Pana sytuacji wchodzi w grę nie jedno, a dwa postępowania spadkowe:

1. po ojcu – dziedziczenie z ustawy,
2. po matce – dziedziczenie z testamentu.

Po drugie trzeba rozstrzygnąć,

1. jakie jest prawo właściwe dla każdego z tych postępowań (polskie czy amerykańskie),
2. jaki sąd jest właściwy dla każdego z tych postępowań (polski czy amerykański).

Są to dwie odrębne kwestie – może być np. tak, iż właściwy będzie sąd polski, a stosował będzie prawo spadkowe amerykańskie albo na odwrót.

Ponadto trzeba mieć jeszcze na uwadze fakt, iż w Stanach Zjednoczonych każdy stan ma odrębny system prawny.

Przy sprawach z elementem międzynarodowym zawsze bada się tzw. łączniki (obywatelstwo, miejsce zamieszkania, miejsce położenia rzeczy, miejsce stałego pobytu itd.). W Pana sprawie wygląda to następująco:

1. Tata:
   • obywatelstwo – polskie + amerykańskie
   • ostatnie miejsce zamieszkania – USA
   • miejsce położenia spadku – USA
2. Mama:
   • obywatelstwo – amerykańskie (jak rozumiem tylko amerykańskie)
   • ostatnie miejsca zamieszkania – USA
   • miejsce położenia spadku – USA
3. Siostra:
   • obywatelstwo – amerykańskie
   • ostatnie miejsce zamieszkania – USA
4. Pan:
   • obywatelstwo – polskie
   • ostatnie miejsce zamieszkania – Polska

Prawo właściwe

Tę problematykę reguluje ustawa z 12.11.1965 r. – Prawo prywatne międzynarodowe (Dz. U. Nr 46, poz. 290). Zawiera ono bardzo proste przepisy.

Art. 34 ustawy stanowi, iż „w sprawach spadkowych właściwe jest prawo ojczyste spadkodawcy z chwili jego śmierci”.

Prawo ojczyste jest to prawo kraju, którego dana osoba jest obywatelem. Jeśli obywatel polski jest jednocześnie obywatelem innego państwa, to sytuację taką rozstrzyga art. 2 § 1: „jeżeli ustawa przewiduje właściwość prawa ojczystego, obywatel polski podlega prawu polskiemu, chociażby prawo innego państwa uznawało go za obywatela tego państwa”.

W sprawie spadkowej po ojcu właściwe będzie zatem prawo polskie (ponieważ ojciec miał obywatelstwo polskie i amerykańskie, a zgodnie z art. 2 § 1 ustawy bierzemy pod uwagę obywatelstwo polskie); w sprawie spadkowej po matce właściwe będzie prawo amerykańskie (ponieważ miała ona obywatelstwo jedynie w USA).

Ponadto zgodnie z art. 35 tej ustawy „o ważności testamentu i innych czynności prawnych na wypadek śmierci rozstrzyga prawo ojczyste spadkodawcy z chwili dokonania tych czynności. Wystarczy jednak zachowanie formy przewidzianej przez prawo państwa, w którym czynność została dokonana”. O ważności testamentu sporządzonego przez matkę rozstrzygać będzie zatem również prawo amerykańskie, ponieważ jej prawem ojczystym jest prawo amerykańskie.

Oczywiście w USA każdy stan ma odrębny system prawny i taką sytuację przewiduje art. 5 – „jeżeli w państwie, którego prawo jest właściwe, obowiązują różne systemy prawne, prawo tego państwa rozstrzyga, który z tych systemów stosować należy”. Tutaj musiałbym znać więcej informacji – prawo amerykańskie zawiera normy regulujące, co robić w sytuacji, gdy np. spadkodawca zmarł w stanie A, a majątek był w stanie B, a spadkobiercy mieszkają w stanie C. Nie napisał Pan jednak, w jakim stanie mieszkała Pana mama.

Postępowanie spadkowe po obywatelu polskim ale stale zamieszkującym w USA

Z tego, co Pan pisze, zależy Panu, by przeprowadzić postępowanie spadkowe w Polsce. Kwestię właściwości sądu w sprawach międzynarodowych rozstrzygają przepisy o jurysdykcji krajowej, ostatnio znowelizowane – art. 1097 i następne Kodeksu postępowania cywilnego (w skrócie K.p.c.).

Zgodnie z art. 1108 K.p.c. do jurysdykcji krajowej należą sprawy spadkowe, jeżeli spadkodawca w chwili śmierci był obywatelem polskim lub miał miejsce zamieszkania bądź miejsce zwykłego pobytu w Rzeczypospolitej Polskiej (§ 1). Zgodnie z § 2 do jurysdykcji krajowej należą również sprawy spadkowe, jeżeli majątek spadkowy albo jego znaczna część znajduje się w RP. W tym wypadku Pana tata miał miejsce zamieszkania i zwykłego pobytu w USA, natomiast w chwili śmierci był obywatelem polskim (sformułowanie „był obywatelem polskim” należy rozumieć tak jak w art. 2 § 1 ustawy Prawo prywatne międzynarodowe – posiadał obywatelstwo polskie, nawet jeśli miał też obywatelstwo innego państwa). Sąd polski może być właściwy do stwierdzenia nabycia spadku po ojcu, jako że był on obywatelem polskim. I tutaj problemu być nie powinno – ponieważ orzekał będzie polski sąd na podstawie polskich przepisów prawa spadkowego.

Warto jeszcze zaznaczyć, iż zgodnie z art. 1109 K.p.c. „w stosunku do spadku podlegającego jurysdykcji sądu polskiego, która w chwili śmierci nie miała miejsca zamieszkania lub miejsca zwykłego pobytu w RP, sąd może wydać postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku na wniosek polskiego przedstawicielstwa dyplomatycznego lub urzędu konsularnego”. W tym przepisie chodzi o sytuacje, kiedy spadkodawca był obywatelem polskim, a stale zamieszkiwał w innym kraju (np. w USA). W takim wypadku z wnioskiem do sądu polskiego o stwierdzenie nabycia spadku może wystąpić także polskie przedstawicielstwo dyplomatyczne lub urząd konsularny, mający siedzibę w tym państwie, w którym nastąpiło otwarcie spadku (to jest w tym, w którym spadkodawca zmarł). Przepis ten jednak znajdzie zastosowanie w tych sytuacjach, gdy z Polski nie ma kto uruchomić postępowania spadkowego. Jeśli Pan mieszka w Polsce i Pan chce złożyć sam do sądu wniosek o stwierdzenie nabycia spadku po ojcu, to wniosek ambasady czy konsulatu nie jest w tym zakresie konieczny.

Właściwym sądem powinien być sąd miejsca zamieszkania spadkodawcy (art. 628 K.p.c.), ale ponieważ mieszkał za granicą, a żadna część majątku spadkowego nie znajduje się w Polsce, sądem właściwym będzie sąd rejonowy dla miasta stołecznego Warszawy. W zasadzie można jednak spróbować złożyć wniosek przed sąd np. właściwy dla Pana miejsca zamieszkania, niektóre sądy niewłaściwość miejscową biorą pod uwagę jedynie na zarzut uczestników postępowania, w razie czego sprawa zostanie po prostu przekazana do Warszawy. Niewłaściwość miejscowa sądu nie stanowi przyczyny nieważności postępowania.

Ta jurysdykcja jest tzw. jurysdykcją przemienną (co oznacza, iż wniosek można złożyć zarówno do sądu polskiego, jak i do sądu amerykańskiego).

Znacznie bardziej skomplikowana jest kwestia spadku po mamie. Otóż tutaj żaden z warunków wymienionych w art. 1108 §1 K.p.c. nie istnieje – nie było obywatelstwa polskiego, nie było miejsca zamieszkania ani pobytu w Polsce. Oczywiście może się Pan zwrócić do polskich placówek dyplomatycznych czy konsularnych w USA z wnioskiem o pomoc, jednakże z tego, co Pan pisze, nie o to Panu chodzi. Ponadto przeprowadzenie postępowania spadkowego w USA z pewnością wiązało się będzie z koniecznością wynajęcia prawnika na miejscu w Stanach, co spowoduje wysokie koszty.

Nasz ustawodawca wprowadził jednak w toku ostatniej nowelizacji przepis art. 1099¹ K.p.c., który normuje tzw. instytucję jurysdykcji koniecznej. Zgodnie z tym przepisem „jeżeli brak podstaw uzasadniających jurysdykcją krajową w sprawie, a przeprowadzenie postępowania przed sądem lub innym organem państwa obcego nie jest możliwe albo nie można wymagać jego przeprowadzania, sprawa należy do jurysdykcji krajowej, gdy wykazuje wystarczający związek z polskim porządkiem prawnym”.

Jurysdykcja konieczna

Przepis jest tak młody, iż nie wiadomo jeszcze, jak będzie rozumiany. Można jednak zaryzykować i spróbować powołać go w Pana sprawie. Aby zachodziła tzw. jurysdykcja konieczna, muszą zachodzić następujące warunki:

1. Brak jest podstaw uzasadniających jurysdykcję krajową w sprawie (spełniona).
2. Przeprowadzenie postępowania przed sądem lub innym organem państwa obcego
    
   • nie jest możliwe albo
   • nie można wymagać jego przeprowadzenia (tutaj spróbowałbym powołać się na to, iż siostra, która została ustanowiona wykonawcą testamentu, nie wywiązuje się ze swojego obowiązku, nie chce przeprowadzić postępowania spadkowego w USA, zatem przeprowadzenie postępowania przed sądem amerykańskim nie jest możliwe).
3. Sprawa wykazuje wystarczający związek z polskim porządkiem prawnym. Związek może polegać na tym, iż Pan – spadkobierca – ma obywatelstwo polskie oraz na tym, iż mąż spadkodawczyni (Pana ojciec) miał obywatelstwo polskie i w jego sprawie właściwy może być sąd polski.

Wniosek o stwierdzenie nabycia spadku po matce i ojcu

Najlepiej złożyć w jednym piśmie dwa wnioski o stwierdzenie nabycia spadku:

1. wniosek o stwierdzenie nabycia spadku po ojcu z ustawy (z powołaniem się na art. 1108 § 1 K.p.c.);
2. wniosek o stwierdzenie nabycia spadku po matce z testamentu (z powołaniem się na art. 10991 K.p.c. jako uzasadniający jurysdykcję konieczną, ponieważ siostra odmawia przeprowadzenia postępowania spadkowego przed sądem w USA).

Wtedy znacznie łatwiej będzie wykazać „wystarczający związek z polskim porządkiem prawnym”.

Być może uda się Panu w ten sposób osiągnąć cel, jest to bowiem jedyna możliwa droga, aby procedurę przeprowadzić przed sądem polskim. Sąd bierze pod uwagę brak jurysdykcji krajowej z urzędu w każdym stanie sprawy (art. 1099 § 1). W razie stwierdzenia braku jurysdykcji krajowej sąd odrzuca wniosek. Jeśli mimo braku jurysdykcji wyda postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku, to brak takiej jurysdykcji stanowić będzie przyczynę nieważności postępowania (art. 1109 § 2). Sąd zatem już na wstępie powinien zbadać, czy w sprawie zachodzi jurysdykcja konieczna z art. 10991 i wypowiedzieć się – jeśli nie odrzuci wniosku, to znaczy, iż uznał swoją jurysdykcję.

Mając prawomocne postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku po matce i ojcu, konieczne będzie jeszcze jego uznanie przez sąd państwa, na którego obszarze postanowienie będzie realizowane, czyli USA. Oznacza to, iż postanowienia będą musiały być uznane przez właściwy sąd amerykański. Natomiast mając samo postanowienie (bez uznawania) przetłumaczone urzędowo na język angielski, może Pan wystąpić np. do banku amerykańskiego, w którym spadkodawca miał konta bankowe, z uzasadnieniem, iż jest Pan spadkobiercą (na dowód czego okaże Pan postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku) i prosi Pan o udzielenie informacji o stanie rachunku.

Podsumowując – stan faktyczny opisał Pan dość skromnie, ale najszybciej może Pan osiągnąć cel w opisany sposób – składając jednoczesny wniosek o nabycie spadku po matce i ojcu przed sądem polskim. Do wniosku należy załączyć:

1. akty zgonu rodziców;
2. akt małżeństwa;
3. testament;
4. akt urodzenia Pana i siostry.

Dokumenty 1., 2. i 4. wydobędzie Pan z amerykańskich urzędów stanu cywilnego, z tym problemu być nie powinno. Jeśli chodzi o kwestię testamentu, to zależy, w czyich rękach się znajduje. Jeśli w rękach siostry, to należy we wniosku zobowiązać ją do przedłożenia na rozprawę oryginału testamentu.

We wniosku musi Pan wskazać siebie i siostrę, wraz z adresem zamieszkania (adres siostry w USA).

Sprawa jest trudna (przynajmniej w zakresie spadku po matce, mniej problemów powinno być ze spadkiem po ojcu), ale zasugerowałem Panu rozwiązanie, które być może okaże się skuteczne.