Spadek dla wnuka – jak uniknąć spłaty na rzecz dzieci?

Rozporządzanie majątkiem wspólnym

Każde z dziadków może rozporządzić tylko własnym udziałem w majątku wspólnym. Tym samym:

• w przypadku testamentu – każdy z nich musi sporządzić swój odrębny testament (na osobnej kartce, w którym powoła Panią do całości spadku po swojej śmierci;
• w przypadku darowizny – każdy z nich może darować tylko swoją część nieruchomości;
• w przypadku umowy dożywocia – każdy z nich mógłby przekazać tylko swoją część nieruchomości.

Przyjmuje się, że udziały w majątku wspólnym małżonków są równe.

Zarówno umowa darowizny, jak i umowa dożywocia muszą być sporządzone w formie aktu notarialnego. Natomiast testament może, ale nie musi, zostać sporządzony w formie aktu notarialnego. Można bowiem sporządzić także testament własnoręczny (art. 949 Kodeksu cywilnego) albo alograficzny (art. 951 K.c.).

Spisanie testamentu w obecności świadków

Testament własnoręczny winien zostać sporządzony przez spadkodawcę w całości pismem ręcznym (nie maszynowym), nadto winien zostać przez niego podpisany i opatrzony datą.

Testament alograficzny polega na tym, że spadkodawca w obecności dwóch świadków oświadczy swoją ostatnią wolę ustnie wobec wójta (burmistrza, prezydenta miasta), starosty, marszałka województwa, sekretarza powiatu albo gminy lub kierownika urzędu stanu cywilnego. Oświadczenie spadkodawcy następnie spisuje się w protokole z podaniem daty jego sporządzenia. Protokół odczytuje się spadkodawcy w obecności świadków. Protokół powinien być podpisany przez spadkodawcę, przez osobę, wobec której wola została oświadczona, oraz przez świadków.

Jeśli dziadkowie przekazaliby Pani mieszkanie i inne rzeczy w darowiźnie, to stałaby się Pani ich właścicielką jeszcze za życia darczyńców i uzyskałaby wpis w księgę wieczystą.

Natomiast w przypadku testamentu objęłaby Pani spadek dopiero po śmierci spadkodawców, a wpis w księgę wieczystą uzyskałaby Pani dopiero po przeprowadzeniu postępowania spadkowego (tj. o stwierdzenie nabycia spadku).

Testament własnoręczny

Nadto w przypadku testamentu własnoręcznego należy odróżniać pojęcia „zapis” i „powołanie”.

Jeśli w testamencie dziadkowie zawarliby oświadczenie następującej treści „zapisuję mojej wnuczce X mieszkanie położone w miejscowości Y przy ul. Z oraz nieruchomość gruntową o powierzchni A położoną w miejscowości B wpisaną do KW nr C”, to należałoby przyjąć, że jest Pani zapisobiercą, a nie spadkobiercą, chyba że zapisane Pani przedmioty wyczerpywałyby prawie cały spadek (961 Kodeksu postępowania cywilnego).

Tym samym, jeśli dziadkowie poza przedmiotami wyżej wymienionymi posiadaliby w majątku jeszcze inne wartościowe przedmioty, to do spadku powołani zostaliby spadkobiercy ustawowi (czyli dzieci), na których ciążyłby obowiązek wykonania zapisu względem Pani. Dopiero jeśliby zapisane Pani przedmioty wyczerpywały prawie cały spadek, to należało by przyjąć, że tylko Pani jest spadkobiercą.

W celu uniknięcia powyższych komplikacji należy pamiętać, iż w testamencie własnoręcznym należy użyć zwrotu „powołuję do całego spadku”, a nie „zapisuję”, oczywiście pod warunkiem, że wolą dziadków jest przekazanie spadku tylko Pani.

Przepisanie mieszkania na wnuczkę a zachowek 

Zarówno w przypadku darowizny jak i testamentu nie uniknie Pani zachowku, jeśli po pierwsze, dzieci dziadków wystąpią z takim roszczeniem; po drugie jeśli nie otrzymały one należnego im zachowku od rodziców, czy to w postaci powołania do spadku, czy to w postaci darowizny.

Wysokość zachowku zależy od tego, czy dzieci dziadków są pełnoletnie i zdolne do pracy. Zgodnie z art. 991 K.c. zstępnym, małżonkowi spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału.

Skoro dziadkowie mają 5 dzieci, to każde z nich po ich śmierci mogłoby żądać zachowku:

• w wysokości 1/10 wartości mieszkania i gruntu, jeśli uprawniony do zachowku jest pełnoletni i zdolny do pracy,
• w wysokości 2/15 wartości mieszkania i gruntu, jeśli uprawniony jest niepełnoletni lub niezdolny do pracy.

Przesłanki wydziedziczenia

Wprawdzie dziadkowie mogliby w testamencie wydziedziczyć swoje dzieci, niemniej aby wydziedziczenie zwolniło Panią od zapłaty zachowku, musieliby też wydziedziczyć ich zstępnych (tj. pozostałych wnuków czy prawnuków). Nadto wydziedziczenie uzależnione jest od spełnienia ustawowych przesłanek wydziedziczenia. Stosownie do art. 1008 K.c. spadkodawca może w testamencie pozbawić zstępnych, małżonka i rodziców zachowku (wydziedziczenie), jeżeli uprawniony do zachowku:

• wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego,
• dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci,
• uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.

Wydziedziczenie z innych przyczyn niż wyżej wymienione jest niedopuszczalne. Przyczynę wydziedziczenia należy wskazać w testamencie; nie musi to być testament, w którym dziadkowie powołują Panią do spadku. Można sporządzić testament zawierający tylko oświadczenie o wydziedziczeniu. Tak będzie w przypadku dokonania na rzecz Pani darowizny całego majątku. W takim przypadku dziadkowie nie mają już żadnego istotnego majątku, którym mogliby rozrządzić testamentem, skoro jeszcze za życia wszystko przekazali Pani. Niemniej w celu wydziedziczenia dzieci i wnuków (względnie prawnuków) dziadkowie powinni sporządzić testament, w którym zawarliby tylko oświadczenie o wydziedziczeniu.

Nadto należy pamiętać, iż zgodnie z art. 1010 § 1 K.c. spadkodawca nie może wydziedziczyć uprawnionego do zachowku, jeżeli mu przebaczył.

Przeniesienie własności nieruchomości w zamian za dożywotnie utrzymanie

Innym prostszym sposobem uniknięcia zapłaty zachowku jest zawarcie umowy o dożywocie.

Zgodnie art. 908 § 1 K.c., jeżeli w zamian za przeniesienie własności nieruchomości nabywca zobowiązał się zapewnić zbywcy dożywotnie utrzymanie, powinien on, w braku odmiennej umowy, przyjąć zbywcę jako domownika, dostarczać mu wyżywienia, ubrania, mieszkania, światła i opału, zapewnić mu odpowiednią pomoc i pielęgnowanie w chorobie oraz sprawić mu własnym kosztem pogrzeb odpowiadający zwyczajom miejscowym.

Umowa o dożywocie polega więc na tym, iż w zamian za przeniesienie na Pani rzecz własności nieruchomości (mieszkania) zobowiąże się Pani do opieki nad dziadkami, dostarczania im środków utrzymania, mieszkania.

Umowa dożywocia a zachowek

W przypadku zawarcia umowy o dożywocie uprawnieni do zachowku po dziadkach nie będą mogli żądać od Pani wypłaty zachowku z tytułu uzyskania przez Panią własności mieszkania. Zawarcie umowy dożywocia wydaje się najlepszym sposobem na uniknięcie zapłaty zachowku po śmierci dziadków. Jednakże proszę pamiętać, iż przedmiotem umowy o dożywocie może być tylko mieszkanie stanowiące odrębną własność, a nie np. spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu mieszkalnego.

Jeśli mieszkanie stanowi zatem odrębną własność, to może być przedmiotem umowy o dożywocie bez względu na wskazane w treści pytania spory z sąsiadami. Umowę o dożywocie sporządza się w formie aktu notarialnego. Akt notarialny ma moc dokumentu urzędowego, więc myślę, że nie ma się Pani czego obawiać, no chyba że umowa dożywocia zostałaby zawarta tylko dla pozoru.

Opłata notarialna od umowy o dożywocie będzie uzależniona od wartości mieszkania. Do opłaty notarialnej musi zostać doliczony podatek 22% VAT. Nadto będzie musiała Pani uiścić podatek od czynności cywilnoprawnych w wysokości 2% wartości umowy o dożywocie i pobierze go notariusz. Jeżeli umowa o dożywocie zostanie zawarta po upływie 5 lat od nabycia mieszkania przez Pani dziadków, wówczas nie będą oni musieli płacić podatku dochodowego od osób fizycznych.

Na koniec podkreślę jeszcze, że w doktrynie powszechny jest pogląd o bliskiej afiliacji prawa użytkowania wieczystego i prawa własności. Nie ma wątpliwości, że przedmiotem umowy o dożywocie może być prawo użytkowania wieczystego.