Spadek dla jednego dziecka – czy testamenty rodziców wystarczą?

Dziedziczenie testamentowe

Jak wynika z przedstawionego przez Panią opisu sprawy, Pani ojciec spisał na Pani rzecz testament, który nie został jeszcze otwarty i ogłoszony, jak również nie została przeprowadzona sprawa spadkowa.

Należy zatem zacząć od tego, że zgodnie z art. 926 Kodeksu cywilnego (K.c.) powołanie do spadku wynika z ustawy (dziedziczenie ustawowe) albo z testamentu (dziedziczenie testamentowe).

Jak wynika z niniejszego przepisu, w polskim prawie spadkowym istnieją dwie ogólne zasady, na jakich odbywa się dziedziczenie: albo według ustawy, albo z testamentu. Pierwszeństwo ma dziedziczenie testamentowe. Oznacza to, że jeśli spadkodawca pozostawi ważny testament, to w pierwszej kolejności zostanie uwzględniona jego ostatnia wola co do tego, kto i w jakiej wysokości dziedziczy po nim.

Jeśli Pani zmarły ojciec w testamencie rozrządził całym swoim majątkiem na Pani rzecz, wówczas dziedziczenie ustawowe w ogóle nie wchodzi w grę i jest Pani spadkobierczynią testamentową po śmierci ojca.

Jak rozumiem, w skład spadku po ojcu weszła połowa udziału w mieszkaniu, które zostało wykupione za wspólne pieniądze Pani i rodziców, ale w księdze wieczystej figurują tylko Pani rodzice jako właściciele.

W przepisach prawa cywilnego przyjmuje się, że jeśli małżonkowie nabyli nieruchomość w trakcie trwania związku małżeńskiego, to wchodzi ona do ich majątku wspólnego jako ich współwłasność w częściach równych, a więc po śmierci każdego z rodziców do spadku po nim wejdzie po 1/2 udziału w nieruchomości.

Aby Pani została współwłaścicielką mieszkania (w 1/2 udziału) na podstawie testamentu ojca, w pierwszej kolejności należy przeprowadzić postępowanie spadkowe po zmarłym, a następnie zaktualizować wpis w księdze wieczystej nieruchomości. Zaznaczę jeszcze, że jeśli Pani mama również sporządziła testament na Pani rzecz, to po jej śmierci odziedziczy Pani pozostałą 1/2 części mieszkania i stanie się Pani jego pełnoprawnym właścicielem.

Jak uzyskać potwierdzenie nabycia spadku

W pierwszej kolejności powinna Pani zatem uzyskać potwierdzenie nabycia spadku po ojcu. Można tego dokonać w sądzie lub przed notariuszem (wtedy otrzymuje się tzw. akt poświadczenia dziedziczenia).

1. Postępowanie przed sądem

Postępowanie mające doprowadzić do stwierdzenia nabycia spadku wszczyna się poprzez złożenie w sądzie rejonowym, właściwym ze względu na ostatnie miejsce zamieszkania spadkodawcy, wniosku o stwierdzenie nabycia spadku.

Do wniosku należy dołączyć:

• odpis wniosku w tylu kopiach, ilu jest uczestników postępowania;
• odpis skrócony aktu urodzenia dla mężczyzn i kobiet niezamężnych;
• odpis skrócony aktu małżeństwa dla kobiet zamężnych;
• odpis skrócony aktu zgonu spadkodawcy;
• testament w oryginale + tyle kopii, ilu jest uczestników postępowania;
• oświadczenia o przyjęciu, odrzuceniu spadku lub zrzeczeniu się dziedziczenia (jeśli były składane).

Generalnie wnosząc do sądu sprawę o ustalenie praw do spadku, trzeba wymienić wszystkich spadkobierców, którzy dziedziczą (nie tylko ci, którzy są wymienieni w testamencie). W Pani sytuacji będzie Pani musiała wymienić również mamę i rodzeństwo.

Cała procedura stwierdzenia nabycia spadku kończy się wydaniem przez sąd postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku, w którym zostają ustalone Pani udziały w spadku po ojcu.

Od wniosku o stwierdzenie nabycia spadku należy wnieść opłatę. Opłata ta jest stała i wynosi 50 zł.

Po uprawomocnieniu się postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku, po 21 dniach od jego wydania, powinna Pani złożyć stosowne deklaracje podatkowe w urzędzie skarbowym.

2. Postępowanie przed notariuszem

Od marca 2009 r. drugim sposobem na potwierdzenie przez spadkobiercę prawa do spadku jest notarialne poświadczenie dziedziczenia. Taki dokument ma taką samą moc prawną jak prawomocne postanowienie sądu o stwierdzenie nabycia spadku.

Warto pamiętać, że akt poświadczenia dziedziczenia może sporządzić każdy notariusz i nie ma tutaj znaczenia ostatnie miejsce zamieszkania spadkodawcy (jak to jest w postępowaniu sądowym).

Spadkobiercy nie muszą składać żadnych wniosków oraz pism procesowych. Muszą natomiast spełnić następujące warunki:

• do kancelarii notarialnej przychodzą wszystkie osoby, które mogą być brane pod uwagę jako spadkobiercy ustawowi i testamentowi,
• nie może być żadnych sporów między nimi w kwestii podziału spadku – czyli tego kto jest spadkobiercą (gdy spadkobiercy sprzeczają się w tej sprawie, to spór rozstrzyga się na drodze sądowej),
• spadek musi być otwarty po 1 lipca 1984 roku (otwarcie następuje z chwilą śmierci spadkodawcy).

Wybór notariusza zapewnia sprawne, szybkie, łatwiejsze, a przede wszystkim mniej sformalizowane postępowanie.

Na początek należy umówić się na spotkanie z notariuszem. Można to zrobić osobiście lub telefonicznie. Notariusz informuje o tym, jakie dokumenty trzeba ze sobą zabrać, aby móc poświadczyć dziedziczenie (m.in. akt zgonu spadkodawcy, akty urodzenia i małżeństwa potencjalnych spadkobierców, testament, gdy dziedziczenie jest na podstawie testamentu).

W kancelarii notarialnej spotykają się wszystkie osoby, które mogą być brane pod uwagę jako spadkobiercy. Notariusz w obecności spadkobierców testamentowych oraz ustawowych, a także osób, które mogą być brane pod uwagę jako spadkobiercy ustawowi, sporządza protokół dziedziczenia (będzie to akt notarialny).

Stanie się tak tylko wtedy, gdy pomiędzy spadkobiercami nie będzie sporu o spadek (o to kto jest spadkobiercą, a nie co kto ma dostać ze spadku – to rozstrzyga inny akt – dotyczący działu spadku.

Gdy spadkodawca pozostawił po sobie testament, to notariusz go otwiera i ogłasza.

Protokół dziedziczenia i akt poświadczenia dziedziczenia

Notariusz sporządzi na podstawie protokołu dziedziczenia akt poświadczenia dziedziczenia. Określi on krąg spadkobierców oraz ich udziały w dziedziczonym majątku. Nabierze on mocy prawnej dopiero, gdy zostanie on zarejestrowany w elektronicznym rejestrze poświadczeń dziedziczenia.

Poświadczenie dziedziczenia u notariusza kosztuje ok. 250 zł. Wszystko zależy od stawek wynagrodzenia notariuszy, które sobie liczą. Należy do tego dodać jeszcze 23% podatku VAT.

Opłaty nie obejmują jednak kosztów, które są związane z wypisem aktów poświadczenia dziedziczenia. Każdy spadkobierca, którego dotyczy sprawa, może żądać wypisów aktu w dowolnej ilości. Taki wypis kosztuje 6 złotych netto od każdej strony dokumentu.

Po otrzymaniu postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku lub aktu poświadczenia dziedziczenia będzie Pani mogła dokonać stosownego wpisu do księgi wieczystej.

Zobowiązanie do zapłaty zachowku

Co się zaś tyczy kwestii spłaty sióstr, to wskazać należy na art. 991 § 1 K.c., zgodnie z którym zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się – jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału (zachowek).

Według § 2 art. 991 K.c.: „Jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia”.

Z powyższych przepisów wynika, że zobowiązany do zapłaty zachowku jest spadkobierca, który odziedziczył spadek, czyli Pani, pod warunkiem że Pani siostry nie otrzymały od rodziców za ich życia darowizn, które wyczerpywałyby wartość ich udziału w spadku po ojcu.

Jeżeli siostry nie otrzymały ani żadnych darowizn, ani nic w spadku, to mają one roszczenie do Pani o zapłatę zachowku po śmierci ojca, a więc od wartości 1/2 odziedziczonej przez Panią nieruchomości. Zachowek należy się z mocy prawa i aktualnie nie ma już Pani możliwości, aby uniknąć jego płacenia. Może Pani jedynie postarać się o zmniejszenie jego wysokości.

Może się bowiem Pani oprzeć na treści art. 5 Kodeksu cywilnego. Co do zasady do tego przepisu sądy odwołują się bardzo rzadko, jednakże stosowany jest szczególności wtedy, gdy spadkodawca pominął w testamencie pewnych spadkobierców ustawowych, nie wydziedziczając ich jednak lub spadek otrzymali spadkobiercy, którzy są bardziej doświadczeni przez los, ubożsi, mniej zaradni życiowo czy po prostu nie dysponują takimi środkami, którymi dysponują pozostali spadkobiercy ustawowi.

Nikt zatem nie zagwarantuje Pani, iż sąd, rozpoznając żądanie zapłaty zachowku, przychyli się do Pani stanowiska i zastosuje przepis art. 5 K.c. Jest to bowiem prawo sędziowskie, tj. pozostawione woli i swobodnej ocenie dokonywanej przez skład orzekający w ramach konkretnego przypadku.

W Pani sytuacji zastosowanie art. 5 K.c. może być uzasadnione z uwagi na okoliczność, iż nie jest Pani osoba majętną, natomiast Pani rodzice, wskazując Panią jako jedynego spadkobiercę, chcieli Panią zabezpieczyć na przyszłość, zatem mogą tu mieć zastosowanie zasady współżycia społecznego, o których mówi ustawodawca w przepisie art. 5 K.c.

Możliwość obniżenia kwoty zachowku

Zasady te bowiem mają chronić wartości moralne. Pani siostry natomiast, mimo że żądają od Pani zapłaty kwoty zachowku, której, co prawda, mają prawo żądać, jednak z uwagi na zasady moralne – kwestie chociażby tego typu, że to na Pani spoczywa ciężar opieki nad chorą matką – ich roszczenie nie musi zostać uwzględnione w pełnej wysokości.

Ważną okolicznością w sprawie będzie również kwestia tego, że to Pani z własnego majątku pokryła połowę wartości zakupu mieszkania. Oczywiście musi Pani być wstanie to udowodnić przed sądem, czyli potrzebne są Pani dokumenty, które będą świadczyły o tym, że połowa pieniędzy na zakup mieszkania pochodziła od Pani. Przyda się również oświadczenie samej mamy w tej kwestii złożone na piśmie.

Oczywiście powyższą argumentację może Pani zastosować dopiero w sądzie, gdy siostry pozwą Panią o zapłatę zachowku. Jedynie na marginesie dodam, że jeżeli przeprowadziłaby Pani sprawę spadkową od razu po śmierci ojca, to obecnie kwestia zachowku uległaby już dawno przedawnieniu. Obecnie siostry mają 5 lat od chwili otwarcia testamentu po Pani ojcu na żądanie od Pani zachowku.

Wydziedziczenie dzieci w testamencie

Pragnę jeszcze zwrócić Pani uwagę na możliwość uniknięcia konieczności płacenia zachowku po śmierci Pani mamy. Dopóki Pani mama żyje może np. wydziedziczyć swoje pozostałe córki i wówczas utracą one prawo do dziedziczenia i zachowku po śmierci ich matki.

Zgodnie z art. 1008 K.c. spadkodawca może w testamencie pozbawić zstępnych, małżonka i rodziców zachowku, jeżeli ci uprawnieni:

• wbrew woli spadkodawcy postępują uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego;
• dopuścili się względem spadkodawcy, albo jednej z najbliższych mu osób, umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności, albo rażącej obrazy czci;
• uporczywie nie dopełniają względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.

Jak wynika z przytoczonego przepisu, wydziedziczenie może zostać dokonane jedynie w testamencie.

Pani mama może przekazać swoją połowę nieruchomości Pani umową darowizny, jednakże proszę się liczyć z tym, że siostry mogą żądać od Pani zachowku od tej darowizny. Aby siostrom zachowek w ogóle się nie należał, mama powinna przekazać Pani swoją połowę nieruchomości za pomocą umowy dożywocia.

Przeniesienie własności nieruchomości umową dożywocia

Według art. 908 § 1 K.c., jeżeli w zamian za przeniesienie własności nieruchomości nabywca zobowiązał się zapewnić zbywcy dożywotnie utrzymanie (umowa o dożywocie), powinien on, w braku odmiennej umowy, przyjąć zbywcę jako domownika, dostarczać mu wyżywienia, ubrania, mieszkania, światła i opału, zapewnić mu odpowiednią pomoc i pielęgnowanie w chorobie oraz sprawić mu własnym kosztem pogrzeb odpowiadający zwyczajom miejscowym.

Stosownie do art. 908 § 2 K.c., jeżeli w umowie o dożywocie nabywca nieruchomości zobowiązał się obciążyć ją na rzecz zbywcy użytkowaniem, którego wykonywanie jest ograniczone do części nieruchomości, służebnością mieszkania lub inną służebnością osobistą albo spełniać powtarzające się świadczenia w pieniądzach lub w rzeczach oznaczonych co do gatunku, użytkowanie, służebność osobista oraz uprawnienie do powtarzających się świadczeń należą do treści prawa dożywocia.

Jak więc wynika z przepisów, w zamian za przeniesienie na rzecz Pani własności połowy nieruchomości zobowiąże się Pani do opieki nad mamą, dostarczania jej środków utrzymania, mieszkania itp., czyli de facto robić będzie Pani to co dotychczas, a połowa nieruchomości mamy będzie Pani własnością.

Umowa dożywocia nie jest bezpłatnym przysporzeniem (darowizną) i dlatego, jeżeli zostanie zawarta, Pani siostry nie będą mogły żądać zachowku od wartości połowy nieruchomości zbytej na rzecz Pani tą umową (tak jakby to miało miejsce w przypadku darowizny).