Ryzyko unieważnienia umowy dożywocia

Wyjazd dożywotnika za granicę

Zakładam, że umowa, o której Pan mówi, to rzeczywiście umowa dożywocia opisana w Kodeksie cywilnym w przepisach 908 i n., nie zaś umowa darowizny z ustanowieniem dożywotniej służebności.

Zgodnie z art. 908 § 1 K. c. – jeżeli w zamian za przeniesienie własności nieruchomości nabywca zobowiązuje się zapewnić zbywcy dożywotnie utrzymanie (umowa o dożywocie), powinien on, w braku odmiennej umowy, przyjąć zbywcę jako domownika, dostarczać mu wyżywienia, ubrania, mieszkania, światła i opału, zapewnić mu odpowiednią pomoc i pielęgnowanie w chorobie oraz sprawić mu własnym kosztem pogrzeb odpowiadający zwyczajom miejscowym.

Podaje Pan, że w Pana sytuacji wywiązywanie się z obowiązków określonych w umowie dożywocia staje się niemożliwe, bowiem jedna z osób uprawnionych – ojczym – wyjechała za granicę. Ojczym, jak rozumiem, nie jest zainteresowany uzyskiwaniem od Pana świadczeń określonych umową. Zachodzi pytanie, czy w takiej sytuacji można „unieważnić” umowę dożywocia.

Stwierdzenie nieważności umowy

Przesłanki nieważności zostały wskazane w Kodeksie cywilnym i w opisanej przez Pana sytuacji nie mogą być wykorzystane (por. art. 58 K.c., art. 82 K.c.). Umowa, jeśli została zawarta przy zaistnieniu tych przesłanek, jest nieważna od początku i można jedynie żądać ustalenia jej nieważności. Umowa byłaby nieważna, gdyby np. została zawarta w stanie wyłączającym świadome albo swobodne podjęcie decyzji albo wyrażenie woli. Zgodnie z art. 82 K.c.:

„Art. 82. Nieważne jest oświadczenie woli złożone przez osobę, która z jakichkolwiek powodów znajdowała się w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli. Dotyczy to w szczególności choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego, chociażby nawet przemijającego, zaburzenia czynności psychicznych.”

Stan wyłączający swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli może być rozumiany tylko jako stan, w którym możliwość wolnego wyboru jest całkowicie wyłączona. Sugestia osób trzecich nie wyłącza swobody powzięcia decyzji (postanowienie SN z 21 kwietnia 2004 r., III CK 523/2002).

Nie bardzo rozumiem, czy chcą Państwo rozwiązać sytuację za zgodą ojczyma, czy też chodzi o obawę, czy ojczym będzie w stanie podważyć umowę.

Zrzeczenie się dożywocia

Jeśli chodzi o tę pierwszą kwestię, ojczym może zrzec się prawa dożywocia. Zgodnie z art. 910 § 1 K.c. przeniesienie własności nieruchomości na podstawie umowy o dożywocie następuje z jednoczesnym obciążeniem nieruchomości prawem dożywocia. Do takiego obciążenia stosuje się odpowiednio przepisy o prawach rzeczowych ograniczonych. Uprawniony z ograniczonego prawa rzeczowego może natomiast zrzec się tego uprawnienia (art. 246 K.c.):

„Art. 246. § 1. Jeżeli uprawniony zrzeka się ograniczonego prawa rzeczowego, prawo to wygasa. Oświadczenie o zrzeczeniu się prawa powinno być złożone właścicielowi rzeczy obciążonej.

§ 2. Jednakże gdy ustawa nie stanowi inaczej, a prawo było ujawnione w księdze wieczystej, do jego wygaśnięcia potrzebne jest wykreślenie prawa z księgi wieczystej.”

Czy możliwe jest rozwiązanie umowy dożywocia?

Ponadto możliwe jest też rozwiązanie umowy dożywocia, jeśliby chciały tego obydwie strony – jest to możliwe na zasadzie swobody umów (art. 353¹ K.c.). W takim wypadku własność wróciłaby do ojczyma (zakładam, że ojczym z mamą przeprowadzą separację oraz że mieszkanie należało także do niego; tu może być inaczej, skoro Pan podaje, że ojczym nic nie posiadał – wtedy możliwe byłoby tylko zrzeczenie się prawa dożywocia).

Jeśliby jednak zapytywał Pan od strony chęci ojczyma podważenia umowy, to trzeba stwierdzić, że nie jest łatwo doprowadzić do rozwiązania umowy, jeśliby Pan tego nie chciał. Taki sposób zakończenia zobowiązań określonych w umowie dożywocia opisuje art. 913 § 2 K.c.:

„Art. 913. § 1. Jeżeli z jakichkolwiek powodów wytworzą się między dożywotnikiem a zobowiązanym takie stosunki, że nie można wymagać od stron, żeby pozostawały nadal w bezpośredniej ze sobą styczności, sąd na żądanie jednej z nich zamieni wszystkie lub niektóre uprawnienia objęte treścią prawa dożywocia na dożywotnią rentę odpowiadającą wartości tych uprawnień.

§ 2. W wypadkach wyjątkowych sąd może na żądanie zobowiązanego lub dożywotnika, jeżeli dożywotnik jest zbywcą nieruchomości, rozwiązać umowę o dożywocie.”

Zamiana świadczeń względem dożywotnika na rentę

Wyjątkowe wypadki wedle orzecznictwa to głównie różne sposoby krzywdzenia dożywotnika. Wypadkiem wyjątkowym nie będzie zmiana planów życiowych przez dożywotnika. Gdyby zatem ojczym wniósł o rozwiązanie umowy, podając, że zbędne są dla niego ewentualne Pana świadczenia, przegrałby sprawę. Ojczym może powoływać się na to, że nie wywiązuje się Pan z umowy. Jednakże skoro to ojczym uniemożliwia takie wywiązywanie się, a Pan jest gotowy do realizowania świadczeń, również wyjątkowy wypadek nie zachodzi. Ojczym mógłby – wiedząc o niemożności wywalczenia rozwiązania umowy – wskazywać, że żyją Panowie w niezgodzie i na tej podstawie żądać od Pana zapłaty dożywotniej renty odpowiadającej wartości uprawnień. Takie żądanie mogłoby zostać przez sąd uwzględnione. Sądy bardzo niechętnie rozwiązują umowy, łatwiej natomiast jest osiągnąć zamianę świadczeń na rentę.