Rozwód z małżonkiem cierpiącym na chorobę psychiczną

Rozpad pożycia małżeńskiego

Na podstawie treści Pani pytania wnioskuję, że jest Pani zdecydowana wystąpić rozwód. Natomiast kwestie, jakie należy rozważyć w związku sytuacją, w jakiej Pani się znalazła, to:

• możliwość uzyskania rozwodu w sytuacji, gdy małżonek cierpi na chorobę psychiczną,
• ustalenie, w jaki sposób mają wyglądać kontakty Pani męża z dzieckiem.

Rozwód jest uregulowany w ustawie z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz. U. z 1964 r. Nr 9, poz. 59).

Orzeczenie rozwodu następuje wyrokiem sądu, który zapada w razie ustalenia, że doszło między małżonkami do zupełnego i trwałego rozkładu pożycia i nie zachodzą negatywne przesłanki orzeczenia rozwodu. Zupełny rozkład pożycia oznacza, że ustały więzi łączące małżonków, a mianowicie więź emocjonalna (istnienie uczucia), fizyczna (współżycie) i gospodarcza (prowadzenie wspólnie gospodarstwa domowego). Za trwały rozkład przyjmuje się natomiast taki, który trwa na tyle długo, że nie rokuje szans na powrót małżonków do pożycia.

Nie zawsze koniecznym jest dla uzyskania rozwodu, by całkowicie ustała więź gospodarcza, może się bowiem zdarzyć, że mimo nieistnienia pozostałych więzi, małżonkowie nadal wspólnie zamieszkują, czy spłacają wspólnie zaciągnięte wcześniej zobowiązania. Takie częściowe istnienie więzi gospodarczej nie stoi na przeszkodzie orzeczeniu rozwodu.

Przeszkody w orzeczeniu o rozwiązaniu małżeństwa

Przeszkody w orzeczeniu o rozwiązaniu małżeństwa są to tzw. przesłanki negatywne, czyli takie, przy zaistnieniu których sąd nie może orzec o rozwodzie. Przesłanki negatywne zawarte są w przepisach prawnych i służą do obrony zagrożonego małżeństwa i należą do nich:

1. Dobro wspólnych małoletnich dzieci. Sąd Najwyższy wydał orzeczenie o charakterze wytycznych (z dnia 18 marca 1968 r. III CZP 70/66, OSNCP 1968, poz. 77 i z dnia 9 czerwca 1976 r. III CZP 46/75, OSNCP 1976/9, poz. 184), które mają ukierunkować orzecznictwo sądowe w celu wzmożenia ochrony rodziny, w szczególności poprzez ustalenie:

• czy rozwód nie spowoduje osłabienia więzi z dziećmi tego małżonka, przy którym dzieci nie pozostaną,
• czy po rozwodzie zaspokojone zostaną potrzeby materialne i emocjonalne dzieci w takim przynajmniej zakresie jak obecnie,
• czy utrzymanie dotychczasowego stanu będzie dla dzieci bardziej korzystne niż orzeczenie rozwodu.

Przy czym ustalenia powyższe mogą zostać mimo wszystko nie wzięte pod uwagę przez sąd jako przeszkody orzeczenia rozwodu, gdy zachodzą inne istotne okoliczności: wytworzona w rodzinie przez stałe awantury rodziców atmosfera, która zatruwałaby młodość małoletnich dzieci, demoralizowałaby je i zagrażała ich wychowaniu, uzasadnia uznanie, że w takiej sytuacji dobro dzieci nie mogłoby ucierpieć wskutek orzeczenia rozwodu ich rodziców – orzeczenie SN z dnia 16 maja 1952 r. C 1110/51, NP 1953 nr 5, s. 82).

Zatem sąd, rozpatrując przesłankę negatywną orzeczenia rozwodu w postaci dobra wspólnych małoletnich dzieci, zobowiązany jest do wzięcia pod uwagę wszelkich okoliczności, jakie będą miały wpływ na rozwój i wychowanie dziecka oraz dokonać oceny zebranego materiału dowodowego w tym zakresie (dla oceny, czy dobro dzieci sprzeciwia się rozwodowi, należy konkretnie rozważyć, jaka byłaby ich sytuacja, gdyby do rozwodu nie doszło i porównać ją z sytuacją, jaka będzie po orzeczeniu rozwodu; nie można oceniać tej kwestii na podstawie założenia, że małżonkowie wrócą do wspólności małżeńskiej po odmówieniu im orzeczenia rozwodu, jeżeli okoliczności przemawiają przeciwko takiemu założeniu – orzeczenie SN z dnia 8 grudnia 1951 r. C 259/51, NP. 1953/5, s. 81).

Tak więc, mimo że posiadają Państwo dziecko, którego dobro mogłoby wymagać, aby rodzice pozostali w związku małżeńskim, to jednak sąd rozważy, czy rozstanie rodziców nie będzie lepszym rozwiązaniem z punktu widzenia interesów dziecka.

Wyłączna wina małżonka który żąda rozwodu

2. Wyłączna wina małżonka, który żąda rozwodu, również stanowi przesłankę negatywną rozwiązania małżeństwa. Oznacza to tyle, że sąd nie orzeknie rozwodu, jeżeli to małżonek wyłącznie winny rozkładu pożycia małżeńskiego żąda tego rozwodu. Jak rozumiem, w Pani przypadku taka sytuacja nie ma miejsca, na marginesie wspomnę tylko, że odmowa zgody jest sprzeczna z zasadami współżycia społecznego, jeżeli nie znajduje ona uzasadnienia, a jest podyktowana np. chęcią utrudnienia lub uniemożliwienia uzyskania rozwodu („Kiedy małżonek niewinny kieruje się motywami zasługującymi na potępienie z punktu widzenia moralnego, w szczególności, jeżeli istnieje podstawa do ustalenia, że małżonek niewinny odmawia zgody na rozwód wyłącznie w zamiarze szykany albo dla zemsty lub z nienawiści do małżonka winnego, uznanie odmowy za sprzeczną z zasadami współżycia społecznego nie budzi wątpliwości” – uchwała pełnego składu Izby Cywilnej SN z dnia 16 marca 1968 r. III CZP 70/66, OSN 1968, poz. 77).

Choroba psychiczna małżonka a rozwód

3. I wreszcie, przesłanką negatywną rozwodu jest choroba małżonka. W tym miejscu zwrócę Pani uwagę, że orzecznictwo stoi na stanowisku, iż czym innym jest żądanie rozwodu, gdy małżonek jest chory fizycznie, a czym innym gdy jest chory psychicznie. I tak:

Sąd nie wyda wyroku rozwodowego, gdy będzie on sprzeczny z zasadami współżycia społecznego, czyli z określonymi wzorcami postępowania, ustalonymi przez normy moralne lub obyczajowe.

W orzecznictwie Sądu Najwyższego nierzadko był podejmowany temat zasad współżycia społecznego. Oto jedno z orzeczeń dla wykazania, jakimi kryteriami kieruje się sądownictwo przy ocenie konkretnych faktów:

„Niezgodne z zasadami [...] moralności byłoby uznanie za ważny powód rozkładu pożycia małżeńskiego nieuleczalnej choroby małżonka, kiedy jego stan wymaga udzielenia mu materialnej i moralnej pomocy. Zasada ta nie może mieć jednak zastosowania w wypadku nieuleczalnej choroby psychicznej współmałżonka.

Przy chorobie fizycznej zachodzi możliwość utrzymania więzi duchowej, istnieje pełne odczucie skutków rozwodu ze strony chorego i dlatego względy moralne nakazują udzielenia mu opieki nie tylko materialnej, ale i moralnej tak, aby ulżyć losowi chorego. Natomiast w wypadku choroby psychicznej nie zachodzi możliwość utrzymania więzi duchowej, a sam chory nie odczuwa w tak ostry sposób skutków rozwodu, gdy jeszcze stan jego zdrowia wymaga pobytu w szpitalu drugi małżonek nie może mu praktycznie zapewnić niczego więcej poza dostarczeniem pomocy i opieki materialnej i w tych warunkach udzielenie temu małżonkowi rozwodu może znaleźć usprawiedliwienie w poczuciu moralnym społeczeństwa” (orzeczenie SN z dnia 2.07.1960 r. ICR 491/61, OSPiK 1963/3, poz. 68).

Czy choroba psychiczna małżonka stanowi przeszkodę dla sądu w kwestii orzeczenia rozwodu?

Zgodnie z powyższym choroba fizyczna małżonka i potrzeba udzielenia mu pomocy i opieki nad nim może być uznana za okoliczność wyłączającą możliwość udzielenia rozwodu z uwagi na sprzeczność z zasadami współżycia społecznego. Natomiast choroba psychiczna nie stanowi przeszkody, aby sąd mógł rozwiązać małżeństwo.

W innym wyroku, z dnia 18 marca 1999 r.(I CKN 1050/97), Sąd Najwyższy orzekł, że: „Obowiązek małżonków przewidziany w art. 23 K.r.io. (wspólnego pożycia, wzajemnej pomocy i wierności oraz współdziałania dla dobra rodziny), może być wyłączony, jeżeli zachowanie będące wynikiem choroby psychicznej małżonka uzasadnia zwolnienie z tego obowiązku drugiego z małżonków”.

Reasumując, jeżeli pomiędzy Panią i mężem nastąpił trwały i zupełny rozkład pożycia małżeńskiego, sąd powinien rozwiązać związek małżeński. Natomiast choroba psychiczna męża nie będzie stanowić przeszkody w uzyskaniu rozwodu (przy odpowiedniej argumentacji może nawet stanowić jego uzasadnienie).

Ponadto, orzekając rozwód, sąd orzeka także, czy i który z małżonków ponosi winę za rozkład pożycia. Jednakże na zgodne żądanie małżonków sąd zaniecha orzekania o winie, wówczas następują skutki takie, jak gdyby żaden z małżonków nie ponosił winy.

Rozwód z winą lub bez winy któregokolwiek z małżonków

Wyrok rozwodowy może zatem nastąpić bez orzekania o winie, z orzeczeniem winy jednego z małżonków, orzeczeniem winy obu stron, lub z uznaniem, że żaden z małżonków nie ponosi tej winy.

Strona w postępowaniu sądowym może modyfikować swoje żądania w zakresie orzeczenia winy, aż do prawomocności wyroku.

O winie małżonka może przesądzać w szczególności nadużywanie alkoholu, inne uzależnienia, przemoc, zdrada, porzucenie, niezaspokajanie zawinione potrzeb rodziny. Żądanie uznania współmałżonka winnym rozkładu pożycia wiąże się z koniecznością przedstawienia dowodów na tę okoliczność.

Postępowanie sądowe w takiej sprawie zazwyczaj trwa dłużej niż w przypadku żądania rozwodu bez orzekania o winie, koniecznym jest bowiem przeprowadzenie szeregu dowodów ową winę potwierdzających.

Środkami dowodowymi, mogą być zarówno zeznania samych stron, jak i świadków, ale także zdjęcia, nagrania audio i wideo, SMS-y, notatki z interwencji policji, wyrok o znęcanie się nad rodziną, obdukcje, zaświadczenia lekarskie, zaświadczenia o pobytach na izbie wytrzeźwień, listy, rachunki i wszelkie inne dokumenty, z których wynikają okoliczności wskazywane przez stronę postępowania.

Obowiązek alimentacyjny względem byłego małżonka

Proszę się dobrze zastanowić nad kwestią winy, ponieważ rozwiązanie małżeństwa przez rozwód z wyłącznej winy jednego z małżonków niesie za sobą doniosłe skutki, w szczególności w sferze obowiązków alimentacyjnych. Jeżeli bowiem mąż zostanie uznany za wyłącznie winnego rozkładu pożycia, a rozwód pociągnie za sobą istotne pogorszenie Pani sytuacji materialnej jako strony niewinnej, sąd na żądanie Pani może orzec, że mąż jako wyłącznie winny obowiązany jest przyczyniać się w odpowiednim zakresie do zaspokajania usprawiedliwionych potrzeb Pani, chociażby Pani nie znajdowała się w niedostatku. Jednym słowem zasądzi Pani alimenty.

Orzekając o żądaniu małżonka niewinnego zasądzenia alimentów na podstawie art. 60 § 2 K.r.io., sąd powinien porównać sytuację, w jakiej małżonek niewinny znajdzie się po rozwodzie, z sytuacją, w jakiej by się znajdował, gdyby małżeństwo funkcjonowało prawidłowo (wyrok SN z dnia 28.10.1980 r. III CRN 222/80).

Brak orzeczenia wyłącznej winy jednego z małżonków uprawnia każdego z nich do żądania dostarczania środków utrzymania od drugiego małżonka, jeśli znajduje się on w niedostatku, w zakresie odpowiadającym usprawiedliwionym potrzebom uprawnionego oraz możliwościom zarobkowym i majątkowym zobowiązanego.

Obowiązek ten wygasa w zasadzie z upływem pięciu lat od orzeczenia rozwodu (wyjątkowo sąd może ten termin wydłużyć). Obowiązek dostarczania środków utrzymania małżonkowi rozwiedzionemu wygasa także w razie zawarcia przez tego małżonka nowego małżeństwa.

Sposób korzystania rozwiedzionych małżonków ze wspólnego mieszkania

Ponadto zgodnie z art. 58 § 2. K.r.io., jeżeli małżonkowie zajmują wspólne mieszkanie, sąd w wyroku rozwodowym może także orzec o sposobie korzystania z tego mieszkania przez czas wspólnego w nim zamieszkiwania rozwiedzionych małżonków. W wypadkach wyjątkowych, gdy jeden z małżonków swym rażąco nagannym postępowaniem uniemożliwia wspólne zamieszkiwanie, sąd może nakazać jego eksmisję na żądanie drugiego małżonka. Na zgodny wniosek stron sąd może w wyroku orzekającym rozwód orzec również o podziale wspólnego mieszkania albo o przyznaniu mieszkania jednemu z małżonków, jeżeli drugi małżonek wyraża zgodę na jego opuszczenie bez dostarczenia lokalu zamiennego i pomieszczenia zastępczego, o ile podział bądź jego przyznanie jednemu z małżonków są możliwe.

Orzekając o wspólnym mieszkaniu małżonków sąd uwzględnia przede wszystkim potrzeby dzieci i małżonka, któremu powierza wykonywanie władzy rodzicielskiej.

Dodam, że pozew rozwodowy należy złożyć w sądzie okręgowym właściwym dla miejsca zamieszkania. W przypadku trudnej sytuacji materialnej można skorzystać ze zwolnienia z kosztów sądowych.

Należy zwrócić uwagę, że zgodnie z art. 58 K.r.io. w wyroku orzekającym rozwód sąd rozstrzyga też o:

• władzy rodzicielskiej nad wspólnym małoletnim dzieckiem obojga małżonków,
• kontaktach rodziców z dzieckiem oraz orzeka,
• w jakiej wysokości każdy z małżonków jest obowiązany do ponoszenia kosztów utrzymania i wychowania dziecka.

Kontakty męża z dzieckiem po rozwodzie

Jeżeli chodzi o kontakty męża z dzieckiem, to zgodnie z art. 113 K.r.io. i nast. niezależnie od władzy rodzicielskiej rodzice oraz ich dziecko mają prawo i obowiązek utrzymywania ze sobą kontaktów. Kontakty z dzieckiem obejmują w szczególności: przebywanie z dzieckiem (odwiedziny, spotkania, zabieranie dziecka poza miejsce jego stałego pobytu) i bezpośrednie porozumiewanie się, utrzymywanie korespondencji, korzystanie z innych środków porozumiewania się na odległość, w tym ze środków komunikacji elektronicznej. Jeżeli dziecko przebywa stale u jednego z rodziców, sposób utrzymywania kontaktów z dzieckiem przez drugiego z nich rodzice określają wspólnie, kierując się dobrem dziecka i biorąc pod uwagę jego rozsądne życzenia (art. 1131 K.r.io.).

Problem z ustaleniem spotkań byłego męża z dzieckiem

Jeżeli istnieje problem z ustaleniem spotkań męża z dzieckiem i tego, w jaki sposób one mają wyglądać, w pozwie o rozwód należy zawrzeć też wniosek o ustalenie sposobu kontaktów ojca z dzieckiem. We wniosku tym proszę określić, w jakie dni chciałaby Pani, aby mąż odwiedzał dziecko, czy mają to być weekendy, czy dni powszednie, czy spotkania mają odbywać się w Pani obecności, czy też kuratora itp.

Natomiast jeżeli władza rodzicielska nie jest prawidłowo sprawowana, również w pozwie rozwodowym można zgłosić odpowiedni wniosek i sąd może zadecydować o jej ograniczeniu, pozbawieniu lub zawieszeniu. Inna sprawa to, w naprawdę krytycznych sytuacjach, zakaz osobistej styczności z dzieckiem.

Pozbawienie władzy rodzicielskiej z powodu choroby psychicznej - zakaz osobistej styczności z dzieckiem

Pozbawienie władzy rodzicielskiej może nastąpić, gdy władza ta nie może być wykonywana z powodu trwałej przeszkody (np. choroba psychiczna uniemożliwiająca wykonywanie władzy rodzicielskiej), gdy rodzic nadużywa władzy rodzicielskiej (np. znęca się nad dzieckiem) lub w sposób rażący zaniedbuje swoje obowiązki względem dziecka (art. 111 K.r.io.).

Sąd może zawiesić władzę rodzicielską, gdy istnieje przemijająca przeszkoda w jej wykonywaniu (art. 110 K.r.io.). Może tak być np. gdy rodzic znajduje się w szpitalu z powodu choroby.

Natomiast zakaz osobistej styczności z dzieckiem może być orzeczony tylko w stosunku do rodziców pozbawionych władzy rodzicielskiej, jeżeli wymaga tego dobro dziecka (art. 113 K.r.io.). Zakaz dotyczy wszelkich kontaktów z dzieckiem. Ograniczenie kontaktów może polegać np. na zakazie widywania się z dzieckiem lub ograniczeniu tych spotkań do wyznaczonych terminów.

Ponadto w postanowieniu z dnia 7 listopada 2000 r., I CKN 1115/00, Sąd Najwyższy stwierdził, że zakazanie rodzicom osobistej styczności z dzieckiem może być orzeczone wyjątkowo, np. gdy utrzymywanie osobistych kontaktów rodziców z dzieckiem zagraża jego życiu, zdrowiu, bezpieczeństwu bądź wpływa na nie demoralizująco.

Jeżeli chce Pani, aby sąd wydał zakaz osobistej styczności z dzieckiem lub ją ograniczył, musi Pani zwrócić się z wnioskiem o zakazanie oraz ograniczenie osobistej styczności z dzieckiem.

Nadmieniam, że prawo osobistej styczności z dzieckiem nie stanowi elementu władzy rodzicielskiej, a więc przysługuje rodzicowi bez względu na pozbawienie ich tej władzy, chyba że sąd opiekuńczy orzeknie zakaz tego prawa (art. 113 K.r.io.).

Sąd, podejmując decyzję o władzy rodzicielskiej i kontaktach z dzieckiem, może zarządzić przeprowadzenie badań psychologicznych.

Trudno jest mi odpowiedzieć, czy powinna Pani wynająć adwokata. Jedni w sądzie doskonale sobie radzą sami, inni, aby skutecznie dochodzić swoich praw, potrzebują pomocy. Dużo zależy też od stopnia skomplikowania sprawy. Z tego,co Pani pisze,wynika, że mąż jest dość zdesperowany i może utrudniać uzyskanie rozwodu. Jeżeli dodatkowo ma Pani inną wizję dotyczącą kontaktów męża z dzieckiem, chciałaby Pani uzyskać rozwód z orzeczeniem o winie, bądź uzyskać alimenty, to w takiej sytuacji pomoc i wsparcie adwokata, jako osoby kompetentnej może Pani pomóc. Jednak decyzja należy do Pani. Oczywiście należy też liczyć się z kosztami związanymi ze skorzystaniem z usług adwokata. Najlepiej po prostu udać się do kancelarii adwokackiej (poleconej przez kogoś, kto już korzystał z takiej pomocy) i spytać o przewidywane koszta.