Rozwód a depresja

Czy można otrzymać rozwód w sytuacji gdy małżonek cierpi na chorobę psychiczną?

Na podstawie treści Pana pytania wnioskuję, że jest Pan zdecydowany wystąpić o rozwód. Natomiast kwestie, jakie należy rozważyć w związku sytuacją, w jakiej Pan się znalazł, to:

• możliwość uzyskania rozwodu w sytuacji, gdy małżonek cierpi na chorobę psychiczną,
• zapewnienie żonie opieki w chorobie.

Rozwód jest uregulowany w ustawie z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz. U. z 1964 r. Nr 9, poz. 59).

Orzeczenie rozwodu następuje wyrokiem sądu, który zapada w razie ustalenia, że doszło między małżonkami do zupełnego i trwałego rozkładu pożycia i nie zachodzą negatywne przesłanki orzeczenia rozwodu. Zupełny rozkład pożycia oznacza, że ustały więzi łączące małżonków, a mianowicie więź emocjonalna (istnienie uczucia), fizyczna (współżycie) i gospodarcza (prowadzenie wspólnie gospodarstwa domowego). Za trwały rozkład przyjmuje się natomiast taki, który trwa na tyle długo, że nie rokuje szans na powrót małżonków do pożycia.

Nie zawsze koniecznym jest dla uzyskania rozwodu, by całkowicie ustała więź gospodarcza, może się bowiem zdarzyć, że mimo nieistnienia pozostałych więzi, małżonkowie nadal wspólnie zamieszkują, czy spłacają wspólnie zaciągnięte wcześniej zobowiązania. Takie częściowe istnienie więzi gospodarczej nie stoi na przeszkodzie orzeczeniu rozwodu.

Kiedy sąd może odstąpić od orzeczenia rozwodu?

Przeszkody w orzeczeniu o rozwiązaniu małżeństwa są to tzw. przesłanki negatywne, czyli takie, przy zaistnieniu których sąd nie może orzec o rozwodzie. Przesłanki negatywne zawarte są w przepisach prawnych i służą do obrony zagrożonego małżeństwa i należą do nich:

1. Dobro wspólnych małoletnich dzieci. Sąd Najwyższy wydał orzeczenie o charakterze wytycznych (z dnia 18 marca 1968 r. III CZP 70/66, OSNCP 1968, poz. 77 i z dnia 9 czerwca 1976 r. III CZP 46/75, OSNCP 1976/9, poz. 184), które mają ukierunkować orzecznictwo sądowe w celu wzmożenia ochrony rodziny, w szczególności poprzez ustalenie:

• czy rozwód nie spowoduje osłabienia więzi z dziećmi tego małżonka, przy którym dzieci nie pozostaną,
• czy po rozwodzie zaspokojone zostaną potrzeby materialne i emocjonalne dzieci w takim przynajmniej zakresie jak obecnie,
• czy utrzymanie dotychczasowego stanu będzie dla dzieci bardziej korzystne niż orzeczenie rozwodu.

Przy czym ustalenia powyższe mogą zostać mimo wszystko nie wzięte pod uwagę przez sąd jako przeszkody orzeczenia rozwodu, gdy zachodzą inne istotne okoliczności: wytworzona w rodzinie przez stałe awantury rodziców atmosfera, która zatruwałaby młodość małoletnich dzieci, demoralizowałaby je i zagrażała ich wychowaniu, uzasadnia uznanie, że w takiej sytuacji dobro dzieci nie mogłoby ucierpieć wskutek orzeczenia rozwodu ich rodziców – orzeczenie SN z dnia 16 maja 1952 r. C 1110/51, NP 1953 nr 5, s. 82).

Orzeczenie rozwodu mimo przesłanki negatywnej w postaci małoletnich dzieci

Zatem sąd, rozpatrując przesłankę negatywną orzeczenia rozwodu w postaci dobra wspólnych małoletnich dzieci, zobowiązany jest do wzięcia pod uwagę wszelkich okoliczności, jakie będą miały wpływ na rozwój i wychowanie dziecka oraz dokonać oceny zebranego materiału dowodowego w tym zakresie (dla oceny, czy dobro dzieci sprzeciwia się rozwodowi, należy konkretnie rozważyć, jaka byłaby ich sytuacja, gdyby do rozwodu nie doszło i porównać ją z sytuacją, jaka będzie po orzeczeniu rozwodu; nie można oceniać tej kwestii na podstawie założenia, że małżonkowie wrócą do wspólności małżeńskiej po odmówieniu im orzeczenia rozwodu, jeżeli okoliczności przemawiają przeciwko takiemu założeniu – orzeczenie SN z dnia 8 grudnia 1951 r. C 259/51, NP. 1953/5, s. 81).

Tak więc, mimo że posiadają Państwo dzieci, których dobro mogłoby wymagać, aby rodzice pozostali w związku małżeńskim, to jednak sąd rozważy, czy rozstanie rodziców nie będzie lepszym rozwiązaniem z punktu widzenia interesów dzieci.

2. Wyłączna wina małżonka, który żąda rozwodu, również stanowi przesłankę negatywną rozwiązania małżeństwa. Oznacza to tyle, że sąd nie orzeknie rozwodu, jeżeli to małżonek wyłącznie winny rozkładu pożycia małżeńskiego żąda tego rozwodu. Jak rozumiem, w Pana przypadku taka sytuacja nie ma miejsca, na marginesie wspomnę tylko, że odmowa zgody jest sprzeczna z zasadami współżycia społecznego, jeżeli nie znajduje ona uzasadnienia, a jest podyktowana np. chęcią utrudnienia lub uniemożliwienia uzyskania rozwodu („Kiedy małżonek niewinny kieruje się motywami zasługującymi na potępienie z punktu widzenia moralnego, w szczególności, jeżeli istnieje podstawa do ustalenia, że małżonek niewinny odmawia zgody na rozwód wyłącznie w zamiarze szykany albo dla zemsty lub z nienawiści do małżonka winnego, uznanie odmowy za sprzeczną z zasadami współżycia społecznego nie budzi wątpliwości” – uchwała pełnego składu Izby Cywilnej SN z dnia 16 marca 1968 r. III CZP 70/66, OSN 1968, poz. 77).

3. I wreszcie, przesłanką negatywną rozwodu jest choroba małżonka. W tym miejscu zwrócę Pana uwagę, że orzecznictwo stoi na stanowisku, iż czym innym jest żądanie rozwodu, gdy małżonek jest chory fizycznie, a czym innym gdy jest chory psychicznie. I tak:

Sąd nie wyda wyroku rozwodowego, gdy będzie on sprzeczny z zasadami współżycia społecznego, czyli z określonymi wzorcami postępowania, ustalonymi przez normy moralne lub obyczajowe.

W orzecznictwie Sądu Najwyższego nierzadko był podejmowany temat zasad współżycia społecznego. Oto jedno z orzeczeń dla wykazania, jakimi kryteriami kieruje się sądownictwo przy ocenie konkretnych faktów:

„Niezgodne z zasadami [...] moralności byłoby uznanie za ważny powód rozkładu pożycia małżeńskiego nieuleczalnej choroby małżonka, kiedy jego stan wymaga udzielenia mu materialnej i moralnej pomocy. Zasada ta nie może mieć jednak zastosowania w wypadku nieuleczalnej choroby psychicznej współmałżonka.

Rozwód a choroba psychiczna jednego z małżonków

Przy chorobie fizycznej zachodzi możliwość utrzymania więzi duchowej, istnieje pełne odczucie skutków rozwodu ze strony chorego i dlatego względy moralne nakazują udzielanie mu opieki nie tylko materialnej, ale i moralnej tak, aby ulżyć losowi chorego. Natomiast w wypadku choroby psychicznej nie zachodzi możliwość utrzymania więzi duchowej, a sam chory nie odczuwa w tak ostry sposób skutków rozwodu, gdy jeszcze stan jego zdrowia wymaga pobytu w szpitalu drugi małżonek nie może mu praktycznie zapewnić niczego więcej poza dostarczeniem pomocy i opieki materialnej i w tych warunkach udzielenie temu małżonkowi rozwodu może znaleźć usprawiedliwienie w poczuciu moralnym społeczeństwa” (orzeczenie SN z dnia 2.07.1960 r. ICR 491/61, OSPiK 1963/3, poz. 68).

Zgodnie z powyższym choroba fizyczna małżonka i potrzeba udzielenia mu pomocy i opieki nad nim może być uznana za okoliczność wyłączającą możliwość udzielenia rozwodu z uwagi na sprzeczność z zasadami współżycia społecznego. Natomiast choroba psychiczna nie stanowi przeszkody, aby sąd mógł rozwiązać małżeństwo.

W innym wyroku, z dnia 18 marca 1999 r.(I CKN 1050/97), Sąd Najwyższy orzekł, że: „Obowiązek małżonków przewidziany w art. 23 K.r.i.o. (wspólnego pożycia, wzajemnej pomocy i wierności oraz współdziałania dla dobra rodziny), może być wyłączony, jeżeli zachowanie będące wynikiem choroby psychicznej małżonka uzasadnia zwolnienie z tego obowiązku drugiego z małżonków”.

Czy choroba psychiczna żony stanowi przeszkodę w uzyskaniu rozwodu?

Reasumując, jeżeli pomiędzy Panem i żoną nastąpił trwały i zupełny rozkład pożycia małżeńskiego, sąd powinien rozwiązać związek małżeński. Natomiast choroba psychiczna żony nie będzie stanowić przeszkody w uzyskaniu rozwodu (przy odpowiedniej argumentacji może nawet stanowić jego uzasadnienie).

Ponadto orzekając rozwód, sąd orzeka także, czy i który z małżonków ponosi winę za rozkład pożycia. Jednakże na zgodne żądanie małżonków sąd zaniecha orzekania o winie, wówczas następują skutki takie, jak gdyby żaden z małżonków nie ponosił winy.

Wyrok rozwodowy może zatem nastąpić bez orzekania o winie, z orzeczeniem winy jednego z małżonków, orzeczeniem winy obu stron, lub z uznaniem, że żaden z małżonków nie ponosi tej winy.

Sposób korzystania ze wspólnego mieszkania po rozwodzie

Ponadto zgodnie z art. 58 § 2 K.r.i.o., jeżeli małżonkowie zajmują wspólne mieszkanie, sąd w wyroku rozwodowym może także orzec o sposobie korzystania z tego mieszkania przez czas wspólnego w nim zamieszkiwania rozwiedzionych małżonków. W wypadkach wyjątkowych, gdy jeden z małżonków swym rażąco nagannym postępowaniem uniemożliwia wspólne zamieszkiwanie, sąd może nakazać jego eksmisję na żądanie drugiego małżonka. Na zgodny wniosek stron sąd może w wyroku orzekającym rozwód orzec również o podziale wspólnego mieszkania albo o przyznaniu mieszkania jednemu z małżonków, jeżeli drugi małżonek wyraża zgodę na jego opuszczenie bez dostarczenia lokalu zamiennego i pomieszczenia zastępczego, o ile podział bądź jego przyznanie jednemu z małżonków są możliwe.

Orzekając o wspólnym mieszkaniu małżonków sąd uwzględnia przede wszystkim potrzeby dzieci i małżonka, któremu powierza wykonywanie władzy rodzicielskiej.

Czy sąd orzeknie o podziale majątku na sprawie o rozwód?

Co się zaś tyczy podziału majątku, to sąd w czasie postępowania o zniesienie współwłasności może wziąć pod uwagę wniosek jednej ze stron dotyczący podziału majątku. Wniosek o podział majątku w toku sprawy rozwodowej może być jednak uwzględniony przez sąd w sytuacji, gdy jest obopólna zgoda stron co do sposobu podziału wspólnego majątku.

Dodam, że pozew rozwodowy należy złożyć w sądzie okręgowym właściwym dla miejsca zamieszkania. W przypadku trudnej sytuacji materialnej można skorzystać ze zwolnienia z kosztów sądowych.

Należy zwrócić uwagę, że zgodnie z art. 58 K.r.i.o. w wyroku orzekającym rozwód sąd rozstrzyga też o:

• władzy rodzicielskiej nad wspólnym małoletnim dzieckiem obojga małżonków,
• kontaktach rodziców z dzieckiem oraz orzeka,
• w jakiej wysokości każdy z małżonków jest obowiązany do ponoszenia kosztów utrzymania i wychowania dziecka.

Pozbawienie rodzica władzy rodzicielskiej z powodu jego choroby psychicznej

Pozbawienie władzy rodzicielskiej może nastąpić, gdy władza ta nie może być wykonywana z powodu trwałej przeszkody (np. choroba psychiczna uniemożliwiająca wykonywanie władzy rodzicielskiej), gdy rodzic nadużywa władzy rodzicielskiej (np. znęca się nad dzieckiem) lub w sposób rażący zaniedbuje swoje obowiązki względem dziecka (art. 111 K.r.io.).

Sąd może zawiesić władzę rodzicielską, gdy istnieje przemijająca przeszkoda w jej wykonywaniu (art. 110 K.r.io.). Może tak być np. gdy rodzic znajduje się w szpitalu z powodu choroby.

Natomiast zakaz osobistej styczności z dzieckiem może być orzeczony tylko w stosunku do rodziców pozbawionych władzy rodzicielskiej, jeżeli wymaga tego dobro dziecka (art. 113 K.r.io.). Zakaz dotyczy wszelkich kontaktów z dzieckiem. Ograniczenie kontaktów może polegać np. na zakazie widywania się z dzieckiem lub ograniczeniu tych spotkań do wyznaczonych terminów.

Kiedy sąd może zakazać rodzicom osobistej styczności z dzieckiem?

Ponadto w postanowieniu z dnia 7 listopada 2000 r., I CKN 1115/00, Sąd Najwyższy stwierdził, że zakazanie rodzicom osobistej styczności z dzieckiem może być orzeczone wyjątkowo, np. gdy utrzymywanie osobistych kontaktów rodziców z dzieckiem zagraża jego życiu, zdrowiu, bezpieczeństwu bądź wpływa na nie demoralizująco.

Jeżeli chce Pan, aby sąd wydał zakaz osobistej styczności z dziećmi lub ją ograniczył, musi Pan zwrócić się z wnioskiem o zakazanie oraz ograniczenie osobistej styczności z dziećmi.

Nadmieniam, że prawo osobistej styczności z dzieckiem nie stanowi elementu władzy rodzicielskiej, a więc przysługuje rodzicowi bez względu na pozbawienie ich tej władzy, chyba że sąd opiekuńczy orzeknie zakaz tego prawa (art. 113 K.r.io.).

Sąd, podejmując decyzję o władzy rodzicielskiej i kontaktach z dzieckiem, może zarządzić przeprowadzenie badań psychologicznych.

Kto powinien sprawować opiekę nad chorą psychicznie żoną po rozwodzie

Co się tyczy kwestii opieki nad Pana żoną, należy wskazać, że dopóki nie zostanie orzeczony formalnie rozwód, to na Panu, jako mężu, spoczywa obowiązek opieki nad żoną, pomocy jej w sprawach życia codziennego. Natomiast po rozwodzie żona będzie miała prawo wystąpić do Pana o alimenty.

Nawet w sytuacji, gdy sąd orzeknie rozwód bez winy małżonków, uprawnia to każdego z nich do żądania dostarczania środków utrzymania od drugiego małżonka, jeśli znajduje się on w niedostatku, w zakresie odpowiadającym usprawiedliwionym potrzebom uprawnionego oraz możliwościom zarobkowym i majątkowym zobowiązanego.

Obowiązek ten wygasa w zasadzie z upływem pięciu lat od orzeczenia rozwodu (wyjątkowo sąd może ten termin wydłużyć). Obowiązek dostarczania środków utrzymania małżonkowi rozwiedzionemu wygasa także w razie zawarcia przez tego małżonka nowego małżeństwa.

Co się tyczy zaś ustanowienia opieki nad żoną np. w osobie jej ojca, to wskazać należy na dwie kwestie.

Sprawowanie opieki nad osobą chorą psychicznie

W przepisach prawa do opieki nad osobą dorosłą powołane są dwie instytucje: opieka i kuratela.

Opieka i kuratela są rozwiązaniami prawnymi uregulowanymi w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym. Opiekę ustanawia sąd rodzinny, jednakże wobec osoby dorosłej tylko w wypadku, gdy jest ona całkowicie ubezwłasnowolniona. Zgodnie z art. 13 Kodeksu cywilnego osoba, która ukończyła lat trzynaście, może być ubezwłasnowolniona całkowicie, jeżeli wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, nie jest w stanie kierować swym postępowaniem. Zatem opieka w przedstawionym przez Pana stanie faktycznym nie znajdzie raczej zastosowania, bowiem rozumiem, że choroba psychiczna żony nie jest nasilona w takim stopniu, że nie jest ona w stanie kierować swym postępowaniem.

Natomiast kuratelę można ustanowić dla osoby ubezwłasnowolnionej częściowo, ale nie tylko. Zgodnie z art. 16 K.c.: „osoba pełnoletnia może być ubezwłasnowolniona częściowo z powodu choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, jeżeli stan tej osoby nie uzasadnia ubezwłasnowolnienia całkowitego, lecz potrzebna jest pomoc do prowadzenia jej spraw”.

Z artykułów 13 i 16 Kodeksu cywilnego wynika wyraźnie, że ubezwłasnowolnienie całkowite jak i częściowe, może nastąpić tylko z powodu choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych.

Kto może złożyć wniosek o ubezwłasnowolnienie?

Z wnioskiem o ubezwłasnowolnienie może wystąpić:

1. małżonek osoby, która ma być ubezwłasnowolniona; 
2. jej krewni w linii prostej oraz rodzeństwo; 
3. jej przedstawiciel ustawowy.

4. prokurator

Tak więc Pan może wystąpić z takim wnioskiem, dopóki jesteście Państwo małżeństwem. Po rozwodzie nie będzie już Pan miał takiego prawa. We wniosku może Pan wskazać jako opiekuna ojca żony, ale musi on wyrazić zgodę, aby takim opiekunem zostać.