Obowiązek opieki nad rodzicami

Obowiązek opieki nad rodzicem ciążący na dorosłych dzieciach

Kodeks rodzinny i opiekuńczy zawiera przepisy, których zadaniem jest ochrona stosunków osobistych pomiędzy rodzicami i dziećmi przed niegodziwymi zachowaniami, które osłabiają więzi rodzinne.

Stosownie do art. 87 Kodeksu rodzinnego rodzice i dzieci obowiązani są wspierać się wzajemnie. Przez wzajemne wsparcie, o którym mowa w art. 87 K.r.io., należy rozmieć: pomoc materialną, psychiczne wsparcie w chorobie, cierpieniu i kalectwie, pomoc intelektualną przy podejmowaniu ważnych decyzji lub załatwianiu spraw życiowych oraz pomoc fizyczną przy wykonywaniu różnych czynności.

Wzajemne wsparcie pomiędzy rodzicami i dziećmi powinno być całkowicie bezinteresowne, co wynika przede wszystkim z norm moralnych.

Czy można wymusić na dzieciach opiekę nad rodzicem na starość lub w czasie choroby?

Jeżeli mama naszej klientki nie otrzymuje wsparcia ze strony swojej córki (a jej siostry), to jest oczywiste, że siostra nie wypełnia obowiązku nie tylko wynikającego z zasad moralnych, ale też z zobowiązania, jakie nakłada na nią art. 87 K.r.io.

Ustawodawca, mimo iż nałożył na dzieci i rodziców obowiązek wzajemnego wsparcia, nie przewidział jednak żadnych sankcji za niewypełnienie obowiązku wzajemnego wsparcia. Obowiązek wsparcia rodzica przez dziecko nie może być wymuszony w drodze egzekucji. Nie można również na drodze sądowej żądać, by dziecko opiekowało się swoim rodzicem na starość i w chorobie. Przepis art. 87 K.r.io. nie stanowi bowiem podstawy żadnego roszczenia. Nie może pani Justyna ani jej mama, „zmusić” siostry do tego, by mamą się opiekowała czy chociażby poświęcała jej więcej czasu.

Obowiązek alimentacyjny względem rodziców

Przepisy Kodeksu rodzinnego nakładają na dzieci obowiązek alimentacji rodziców. Stosownie do art. 128 K.r.io. obowiązek dostarczania środków utrzymania, a w miarę potrzeby także środków wychowania obciąża krewnych w linii prostej oraz rodzeństwo. Natomiast zgodnie z art. 129 § 1 K.r.io. obowiązek alimentacyjny obciąża zstępnych przed wstępnymi, a wstępnych przed rodzeństwem; jeżeli jest kilku zstępnych lub wstępnych – obciąża bliższych stopniem przed dalszymi.

Mama pani Justyny mogłaby wystąpić przeciwko siostrze o alimenty, ale jedynie wówczas, kiedy znajdowałaby się w stanie niedostatku, co wynika z kolei z art. 133 § 2 K.r.io.

Pozew o alimenty od dzieci osoby starszej pozostającej w niedostatku

Stan niedostatku nie jest definiowany przez przepisy prawa. W doktrynie i orzecznictwie przyjmuje się, iż w stanie niedostatku pozostaje osoba, która nie może własnymi siłami samodzielnie zaspokoić swoich usprawiedliwionych, podstawowych potrzeb. Te usprawiedliwione potrzeby to np. potrzeby mieszkaniowe, związane z pożywieniem, a także potrzeby zdrowotne.

Mama znajdowałaby się w stanie niedostatku wówczas, gdyby samodzielnie nie była w stanie zaspokoić swoich uzasadnionych potrzeb. W chwili obecnej, co wynika z listu, jej potrzeby są zaspokojone. Gdyby mama znajdowała się w stanie niedostatku, np. gdyby jej dochód (emerytura i renta) nie wystarczał na zaspokojenie jej potrzeb, mogłaby wystąpić do sądu z pozwem o alimenty przeciwko swojej córce.

Przepisy Kodeksu karnego w rozdziale XXVI części szczególnej zawierają katalog przestępstw przeciwko rodzinie i opiece. Jednak w sytuacji opisanej w pytaniu trudno mówić o popełnieniu przez siostrę naszej klientki jakiegokolwiek przestępstwa.

Uchylanie się od obowiązku opieki nad osobą najbliższą potrzebującą pomocy

W szczególności można się zastanowić, czy wspomniana siostra dopuściła się przestępstwa niealimentacji, określonego w art. 209 § 1 K.k. Stosownie do tego przepisu, kto uporczywie uchyla się od wykonania ciążącego na nim z mocy ustawy lub orzeczenia sądowego obowiązku opieki przez niełożenie na utrzymanie osoby najbliższej lub innej osoby i przez to naraża ją na niemożność zaspokojenia podstawowych potrzeb życiowych, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.

Na siostrze ciąży ustawowy obowiązek dostarczania środków utrzymania matce (art. 128 K.r.io.), ale jak już powyżej wspomniałem, obowiązek ten powstałby, gdyby mama znajdowała się w stanie niedostatku.

Z pewnością o popełnieniu tego przestępstwa można by mówić wówczas, gdyby sąd rodzinny zobowiązał siostrę naszej klientki do płacenia alimentów na mamę, a siostra ze swojego obowiązku uporczywie się nie wywiązywała.

Porzucenie osoby nieporadnej fizycznie lub psychicznie

Innym przestępstwem, które mogłoby wchodzić w grę w opisanym przypadku, jest to określone w art. 210 § 1 K.k., według którego, kto – wbrew obowiązkowi troszczenia się o małoletniego poniżej lat 15 albo o osobę nieporadną ze względu na jej stan psychiczny lub fizyczny – osobę tę porzuca, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3. Jednak w sytuacji opisanej w pytaniu trudno mówić o popełnieniu przez siostrę tego przestępstwa. Stosownie do wyroku Sądu Najwyższego z dnia 4 czerwca 2001 r. (sygn. akt. V KKN 94/99): „porzucenie oznacza działanie polegające na opuszczeniu dziecka lub osoby nieporadnej, połączone z zaprzestaniem troszczenia się o nią, bez zapewnienia jej opieki ze strony innych osób”. Starsza mama ma w tej chwili zapewnioną opiekę, nie jest ona pozostawiona samej sobie, dlatego też trudno mówić o popełnieniu przez jej drugą córkę przestępstwa porzucenia.

Treść art. 210. K.k. [Porzucenie małoletniego lub osoby nieporadnej]
§1. Kto wbrew obowiązkowi troszczenia się o małoletniego poniżej lat 15 albo o osobę nieporadną ze względu na jej stan psychiczny lub fizyczny osobę tę porzuca, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.
§2. Jeżeli następstwem czynu jest śmierć osoby określonej w § 1, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od lat 2 do 12.

Zawiadomienie o popełnieniu przestępstwa polegającego na porzuceniu osoby nieporadnej

Mimo iż trudno mówić o tym, iż siostra klientki siostra dopuściła się przestępstw przeciwko rodzinie i opiece, jeżeli zależy na tym, by organa ścigania zainteresowały się postępowaniem siostry, można złożyć zawiadomienie o podejrzeniu popełnienia przestępstwa niealimentacji czy porzucenia mamy – osoby nieporadnej – przez córkę. Jeżeli takie zawiadomienie zostałoby złożone, organy ścigania wszczęłyby stosowne postępowanie, co wiązałoby się m.in. z przesłuchaniem siostry. Tu jednak muszę podkreślić, iż szanse na to, by prokuratura wniosła akt oskarżenia przeciwko siostrze do sądu są znikome. Jednak w wielu przypadkach wszczęcie postępowania karnego wpływa na osoby, których dotyczy, i niejako „mobilizuje” je do zmiany negatywnych zachowań.

Stosownie jednak do art. 209 § 2 K.k. ściganie w przypadku przestępstwa niealimantacji następuje na wniosek pokrzywdzonego, organu pomocy społecznej lub organu podejmującego działania wobec dłużnika alimentacyjnego. Ze stosownym zawiadomieniem o podejrzeniu popełniania przestępstwa z art. 209 K.k. musiałaby wystąpić mama, a nie pani Justyna.

Z jakich przyczyn można wydziedziczyć spadkobiercę?

Niewywiązywanie się przez siostrę z jej obowiązku wsparcia schorowanej, wiekowej mamy może wpłynąć na postanowienia mamy odnośnie spadkobrania po niej. Mama mogłaby pominąć córkę w testamencie, a nawet ją wydziedziczyć (pozbawić prawa do zachowku). Wydziedziczenie może być dokonane tylko w testamencie i wyłącznie z przyczyn wskazanych w art. 1008 K.c. Może ono nastąpić, gdy uprawniony do zachowku:

1. wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego,
2. dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci,
3. uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.

Czy prawo przewiduje środki egzekucji obowiązku wspierania rodziców w podeszłym wieku?

Rozrządzenia dotyczące majątku mamy zależą wyłącznie od jej woli. Mama, nawet w sytuacji w której jej córka nie wywiązuje się z prawnego, a przede wszystkim moralnego obowiązku wsparcia, może powołać ją do spadku.

Jak z powyższego wynika, autorka pytania ma niewiele środków (praktycznie żadnych), za pomocą których mogłaby „zmusić” siostrę do zmiany jej nagannego zachowania. Nie ma ona ani jej mama środków, by sąd nakazał siostrze opiekowanie się mamą. Obowiązek wspierania rodziców jest obowiązkiem, którego nie da się wyegzekwować na drodze prawnej.

Gdyby mama znajdowała się w stanie niedostatku, mogłaby wystąpić o alimenty od córki. Również w takiej sytuacji mama mogłaby spowodować wszczęcie postępowania w sprawie podejrzenia popełnienia przestępstwa niealimentacji, o którym, jak wcześniej wspomniałem, trudno mówić w okolicznościach przytoczonych w pytaniu.

Zachowanie siostry należy uznać za jak najbardziej naganne. Ma ona obowiązek opiekowania się i wspierania swojej mamy. Jednak prawo nie przewiduje w ogóle środków egzekucji obowiązku wspierania rodziców. Środki karne mogą być zastosowane tylko, jeżeli zostaną spełnione określone przesłanki – sam brak opieki ze strony dziecka nad rodzicem nie jest przestępstwem. Do zastosowania odpowiednich kroków prawnych, będących konsekwencją nagannego zachowania siostry, niezbędna jest wola mamy – ewentualne złożenie pozwu o alimenty, wszczęcie postępowania w sprawie ewentualnego przestępstwa niealimentacji.

Źródła:
1. Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks karny - Dz.U. 1997 nr 88 poz. 553
2. Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. - Kodeks rodzinny i opiekuńczy - Dz.U. 1964 nr 9 poz. 59
3. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny - Dz.U. 1964 nr 16 poz. 93
4. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 4 czerwca 2001 r. sygn. akt. V KKN 94/99