Rodzice darowali mieszkanie siostrze - czy należy się zachowek?

Ustalenie grupy spadkobierców

Kodeks cywilny w wyraźny sposób określa grupy spadkobierców ustawowych, które kolejno dochodzą do dziedziczenia po spadkodawcy. W przypadku stwierdzenia nabycia spadku po Pani tacie w pierwszej kolejności powołani do dziedziczenia byłyby dzieci spadkodawcy (czyli Pani i dwie siostry) oraz jego małżonek – Pani mama. W takiej sytuacji udział spadkowy mamy wynosiłby 1/2 spadku oraz każdej z Pań jako dzieci – po 1/6 spadku. Problem w tym, iż takiego postepowania nie było. Po śmierci mamy uprawnione do dziedziczenia są dzieci, a w przypadku, gdy którekolwiek nie żyje zstępni tego dziecka. Udziały spadkowe są w tym przypadku równe i wynoszą w przypadku Pani i siostry 1/3, a w przypadku dzieci siostry nieżyjącej – 1/6 (jej udział 1/3 dzieli się na dwójkę dzieci).

Nic nie stoi na przeszkodzie, aby sąd procedował o stwierdzeniu nabycia spadku i po mamie i po tacie w jednym postępowaniu. Oczywiście zakładając, że mieli wspólne miejsce zamieszkania, bowiem sądem właściwym jest sąd ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy.

Kto może złożyć wniosek do sadu o wydanie postanowienia o nabyciu spadku?

Wniosek o wydanie postanowienia o nabyciu spadku przez sąd może złożyć każda osoba mająca w tym interes prawny, przede wszystkim spadkobierca. Stwierdzenie nabycia spadku nie może nastąpić przed upływem sześciu miesięcy od otwarcia spadku (którym jest  chwila śmierci spadkodawcy). Wyjątek od tej zasady może mieć miejsce wówczas, gdy wszyscy znani spadkobiercy złożyli już oświadczenie o przyjęciu albo o odrzuceniu spadku.

Co istotne sąd w takim postępowaniu nie zajmuje się kwestią, co wchodzi w skład spadku, oznacza jedynie przysługujące spadkobiercom udziały w majątku spadkowym.

Na marginesie pragnę przypomnieć, że strona nie musi kierować sprawy na drogę sądową, a skorzystać z usług notariusza, który sporządzi akt poświadczenia dziedziczenia. Warunkiem uzyskania aktu jest zgodne żądanie poświadczenia dziedziczenia złożone przez wszystkich spadkobierców.

Jak przeprowadzić dział spadku?

W kolejnym etapie, aby móc jakoś fizycznie urealnić te udziały, należałoby przeprowadzić postępowanie o dział spadku w sądzie bądź u notariusza. Ważną kwestią jest darowizna mieszkania dokonana na rzecz siostry, bowiem przy tej czynności nastąpiło pominięcie innych spadkobierców.

Instytucja zachowku uregulowana w Kodeksie cywilnym, w art. 991, który wymienia krąg osób uprawnionych do wystąpienia z takim roszczeniem, są to: zstępni, małżonek oraz rodzice spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy. Wysokość zachowku wynosi połowę wartości udziału spadkowego, który przypadłby w dziedziczeniu ustawowym, a jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości tego udziału.

Jak obliczyć wysokość zachowku?

Niezbędne do obliczenia zachowku należnego uprawnionemu jest ustalenie wartości spadku. Darowizny dokonane na rzecz spadkobierców lub osób uprawnionych do zachowku podlegają doliczeniu niezależnie od tego, kiedy zostały dokonane (Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 6 lutego 2014 r., sygn. akt I CSK 252/13, OSNC-ZD 2015, nr B, poz. 25). Tak więc darowizna na rzecz Pani siostry została zostanie doliczona do spadku.

Wartość przedmiotu darowizny oblicza się według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili ustalania zachowku. W każdym wypadku darowiznę dokonaną przez spadkodawcę na rzecz uprawnionego do zachowku zalicza się na należny mu zachowek. Tak więc darowizna mieszkania siostrze zostanie zaliczona na należny jej zachowek. Tak samo w przypadku zstępnych (dzieci spadkodawcy), które są uprawnione do zachowku, zalicza się na należny im zachowek poniesione przez spadkodawcę koszty wychowania oraz wykształcenia.

Wartość stanu czynnego spadku wraz z wartością darowizn podlegających doliczeniu ustali tzw. substrat zachowku, będącego podstawą ustalenia sumy stanowiącej zachowek należny uprawnionemu.

Przysługującą Pani 1/3 udziału spadkowego, zgodnie z zasadą obliczania wysokości zachowku, mnoży się przez 1/2 lub 2/3. Otrzymany ułamek, czyli np. 1/6, należy pomnożyć przez substrat zachowku. Wynik mnożenia stanowi wielkość zachowku. Jednakże siostra Pani – jako zstępna spadkodawcy – jest w katalogu osób uprawnionych do zachowku, jak również jest jako spadkobierca obowiązana do zapłaty zachowku. W takiej sytuacji jej odpowiedzialność ogranicza się tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej jej własny zachowek. Wynika to z art. 999: „jeżeli spadkobierca obowiązany do zapłaty zachowku jest sam uprawniony do zachowku, jego odpowiedzialność ogranicza się tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek”.

Czy roszczenie o zachowek może się przedawnić?

Z roszczeniem o zachowek należy wystąpić w terminie określonym w art. 1007, zgodnie z którym roszczenie przeciwko osobie obowiązanej do uzupełnienia zachowku z tytułu otrzymanej od spadkodawcy darowizny przedawnia się z upływem lat pięciu od otwarcia spadku. Ustawa przewiduje dla roszczeń o zachowek drogę procesową. Termin na wypłatę zachowku ustala sama osoba uprawniona, gdy już będzie posiadała prawomocny wyrok z korzystnym dla siebie rozstrzygnięciem w sprawie zachowku. Wówczas należy stronie zobowiązanej dostarczyć wezwanie do zapłaty zachowku. Może być to przykładowo 14 dni od doręczenia wezwania. Jeżeli osoba obowiązana do zapłaty zachowku nie chce zapłacić należnej sumy dobrowolnie, wówczas należy skierować do sądu pozew o zapłatę kwoty stanowiącej wartość należnego zachowku.