Przyznanie renty socjalnej

Komu przysługuje renta socjalna z tytułu niezdolności do pacy?

W myśl art. 4 ust. 1 ustawy z dnia 27 czerwca 2003 r. o rencie socjalnej (Dz. U. Nr 135 poz. 1268; dalej – u.r.s.) renta socjalna przysługuje osobie całkowicie niezdolnej do pracy, jednakże owa całkowita niezdolność do pracy musi być skutkiem naruszenia sprawności organizmu, które powstało:

• przed ukończeniem 18. roku życia lub
• w trakcie nauki w szkole lub w szkole wyższej, jednakże przed ukończeniem 25. roku życia (przy tym pod pojęciem szkoły rozumieć należy szkołę podstawową, gimnazjum, szkołę ponadgimnazjalną, szkołę ponadpodstawową, tj. szkołę średnią, zasadniczą szkołę zawodową, zasadniczą szkołę przyzakładową; bez względu na to, czy szkoła ta ma charakter szkoły publicznej, czy niepublicznej; za naukę w szkole wyższej uważa się zarówno naukę w systemie dziennym, jak i w systemie wieczorowym, zaocznym, eksternistycznym, a także naukę w charakterze wolnego słuchacza) lub
• w trakcie studiów doktoranckich lub aspirantury naukowej – bez ograniczenia co do wieku.

Z powyższej regulacji wynika, że jedynie naruszenie sprawności organizmu musi nastąpić w którymś z wymienionych tam okresów, natomiast całkowita niezdolność do pracy, będąca następstwem takiego naruszenia, może powstać w okresie późniejszym, np. w momencie ubiegania się rentę socjalną. Oznacza to, że jeżeli osoba ubiegająca się o rentę socjalną doznała naruszenia sprawności organizmu np. w wieku 23 lat, w trakcie odbywania studiów wyższych, nabywa ona prawo do renty socjalnej, chociażby całkowita niezdolność do pracy spowodowana tym naruszeniem powstała dopiero w wieku 45 lat.

Kto dokonuje ustalenia całkowitej niezdolności do pracy dla potrzeb renty socjalnej?

Ustalenia całkowitej niezdolności do pracy dla potrzeb renty socjalnej dokonuje lekarz orzecznik ZUS w formie orzeczenia (art. 5 u.r.s.). W tym zakresie odpowiednie zastosowanie znajdują przepisy art. 12-14 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (j.t.: Dz. U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353). W orzeczeniu lekarz orzecznik ZUS dokonuje zatem m.in. oceny niezdolności do pracy, jej stopnia, ustalenia daty jej powstania oraz trwałości lub przewidywanego okresu niezdolności do pracy, a także związku przyczynowego niezdolności do pracy z określonymi okolicznościami. Orzeczenie takie stanowi podstawę do wydania decyzji w przedmiocie prawa do renty socjalnej:

• przyznającej prawo do świadczenia (na okres wskazany w orzeczeniu lub na stałe, gdy całkowita niezdolność do pracy ma charakter trwały), jeżeli lekarz orzecznik ZUS stwierdzi całkowitą niezdolność do pracy z powodu naruszenia sprawności organizmu powstałego w którymś ze wskazanych powyżej okresów i spełnione zostaną pozostałe warunki ustawowe;
• odmawiającej lub wstrzymującej prawo do świadczenia (gdy świadczenie uprzednio podlegało wypłacie), jeżeli lekarz orzecznik ZUS nie stwierdzi całkowitej niezdolności do pracy lub gdy stwierdzi, że całkowita niezdolność do pracy pozostaje bez związku z naruszeniem sprawności organizmu powstałym, w którymś z wymienionych okresów.

Należy jednak zaznaczyć, że orzeczenia lekarza orzecznika ZUS wydane począwszy od dnia 1 października 2003 r. stanowią podstawę ustalenia uprawnień do renty socjalnej określonej przepisami u.r.s. jedynie co do zasady.

Na zasadzie bowiem wyjątku, w myśl art. 26 ust. 2 i 3 u.r.s., podstawę przyznania prawa do renty socjalnej określonej w u.r.s. mogą stanowić wydane przed dniem 1 października 2003 r.:

• orzeczenia o umiarkowanym lub znacznym stopniu niepełnosprawności – ustalonym na stałe lub okresowo (wydane przez zespoły do spraw niepełnosprawności);
• orzeczenia o zaliczeniu do I lub II grupy inwalidów na trwałe (wydane przez funkcjonujące do dnia 1 września 1997 r. komisje lekarskie do spraw inwalidztwa i zatrudnienia) oraz
• orzeczenia o całkowitej niezdolności do pracy lub całkowitej niezdolności do pracy i niezdolności do samodzielnej egzystencji – okresowej lub na trwałe (wydane przez lekarza orzecznika ZUS),

– jeżeli uprawniały do renty socjalnej na podstawie ustawy z dnia 29 listopada 1990 r. o pomocy społecznej (j.t.: Dz. U. 1998 r. Nr 64, poz. 414) i zostały wydane na okres przypadający również po 30 września 2003 r. Nie ma przy tym znaczenia, czy osoba legitymująca się takim orzeczeniem rzeczywiście uprzednio pobierała rentę socjalną ani czy w ogóle ubiegała się uprzednio o jej przyznanie.

Podstawę przyznania renty socjalnej stanowić będzie również orzeczenie zespołu do spraw niepełnosprawności wydane po dniu 30 września 2003 r., jeżeli zostało ono wydane w wykonaniu wyroku sądu ubezpieczeń społecznych zmieniającego orzeczenie tego zespołu (w wykonaniu wyroku orzekającego umiarkowany lub znaczny stopień niepełnosprawności), który zapadł jeszcze przed dniem 1 października.

Z powyższego wynika, że jeżeli osoba ubiegająca się o rentę socjalną począwszy od dnia 1 października 2003 r. przedłoży jedno z wymienionych orzeczeń, organ rentowy nie będzie kierował takiej osoby na badanie przez lekarza orzecznika ZUS. W takim przypadku renta socjalna przysługiwać będzie jednakże jedynie przez okres, na jaki zostało wydane orzeczenie. Po jego upływie dalsze uprawnienia do renty socjalnej ustalane będą już w oparciu o orzeczenie lekarza orzecznika ZUS.

Oznacza to, że orzeczenia zespołu do spraw niepełnosprawności wydane począwszy od dnia 1 października 2003 r., za wyjątkiem wydanych w wykonaniu wyroku sądowego, nie stanowią podstawy do ustalania prawa do renty socjalnej na podstawie u.r.s.

Zgodnie z art. 5 ustalenia całkowitej niezdolności do pracy dokonuje lekarz orzecznik Zakładu, zwany dalej lekarzem orzecznikiem, na zasadach i w trybie określonych w ustawie z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz. U. Nr 162, poz. 1118, z późn. zm.), zwanej dalej ustawą o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych.

Faktycznie po 2003 roku decyzja powiatowego zespołu nie stanowi podstawy do przyznania renty socjalnej; niezbędne jest określenie niezdolności do pracy przez lekarza orzecznika ZUS.

Faktycznie w ustawie z 1998 r. o pomocy społecznej zdefiniowano pojęcie całkowitej niezdolności do pracy – oznacza to całkowitą niezdolność do pracy w rozumieniu przepisów o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych albo posiadanie znacznego lub umiarkowanego stopnia niepełnosprawności w rozumieniu przepisów o zatrudnieniu i rehabilitacji zawodowej osób niepełnosprawnych.

Nie jest tak jednak według nowych przepisów.

Pojęcie niezdolności do pracy zostało określone w art. 12 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (j.t.: Dz. U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353; dalej jako u.e.r.). Niezdolna do pracy jest osoba, „która całkowicie lub częściowo utraciła zdolność do pracy zarobkowej z powodu naruszenia sprawności organizmu i nie rokuje odzyskania tej sprawności po przekwalifikowaniu”. Ocena rokowania odnośnie do odzyskania zdolności do pracy po przekwalifikowaniu jest istotną wskazówką dla lekarza orzecznika ZUS i powinna mieć decydujący wpływ na treść ustaleń orzeczniczych, a w konsekwencji – na rodzaj przyznanego świadczenia.

Niezdolność do pracy może być częściowa lub całkowita. Całkowicie niezdolną do pracy jest osoba, która utraciła zdolność do wykonywania jakiejkolwiek pracy (art. 12 ust. 2 u.e.r.). Częściowo niezdolną do pracy jest osoba, która w znacznym stopniu utraciła zdolność do pracy zgodnej z poziomem posiadanych kwalifikacji (art. 12 ust. 3 u.e.r.).

Jeżeli niezdolność do pracy łączy się z naruszeniem sprawności organizmu w stopniu powodującym konieczność stałej lub długotrwałej opieki i pomocy innej osoby w zaspokajaniu podstawowych potrzeb życiowych, organ orzekający stwierdza niezdolność do samodzielnej egzystencji (art. 13 ust. 5 u.e.r.).

Zarówno całkowita, jak i częściowa niezdolność do pracy mogą mieć charakter stały lub okresowy, podobnie niezdolność do samodzielnej egzystencji. Trwałą lub okresową niezdolność do pracy oraz niezdolność do samodzielnej egzystencji organ orzekający ustala w zależności od charakteru i stopnia naruszenia sprawności organizmu oraz braku lub istnienia pozytywnych rokowań co do odzyskania zdolności do pracy.

Renta stała przysługuje ubezpieczonemu, jeżeli jego niezdolność do pracy zostanie przez lekarza orzecznika uznana za trwałą. Renta okresowa przysługuje ubezpieczonemu, jeżeli jego niezdolność do pracy zostanie przez lekarza orzecznika uznana za przemijającą.

Przy ocenie stopnia i trwałości niezdolności do pracy oraz rokowań co do odzyskania zdolności do pracy lekarz orzecznik zobowiązany jest uwzględnić:

• stopień naruszenia sprawności organizmu oraz możliwość przywrócenia niezbędnej sprawności w okresie leczenia i rehabilitacji,
• możliwość wykonywania dotychczasowej pracy lub podjęcia innej pracy oraz celowość przekwalifikowania zawodowego, biorąc pod uwagę rodzaj i charakter dotychczas wykonywanej pracy, poziom wykształcenia, wiek i predyspozycje psychofizyczne ubezpieczonego.

Przyznanie prawa do renty szkoleniowej 

Osobie, która spełnia warunki wymagane do ustalenia niezdolności do pracy, a zarazem rokuje nadzieje, że po przekwalifikowaniu odzyska zdolność do pracy, organ rentowy przyznaje prawo do renty szkoleniowej (art. 60 u.e.r.). Przy ocenie celowości przekwalifikowania zawodowego lekarz orzecznik powinien uwzględnić:

• charakter i przebieg procesów chorobowych oraz ich wpływ na stan czynnościowy organizmu;
• sprawność psychofizyczną organizmu oraz stopień przystosowania do ubytków anatomicznych, kalectwa, skutków choroby;
• posiadane kwalifikacje, wiek, zawód, wykonywane czynności i warunki pracy oraz możliwość dalszego wykonywania pracy zarobkowej, w tym psychologiczną zdolność do pracy;
• możliwość przywrócenia zdolności do pracy przez leczenie i rehabilitację oraz przekwalifikowanie zawodowe.

Pojęcie niezdolności do pracy zastąpiło stosowane wcześniej pojęcie inwalidztwa. Inwalidztwo było stopniowalne: I i II grupa oznaczają dzisiejszą całkowitą niezdolność do pracy, natomiast III grupa oznacza częściową niezdolność do pracy.

Zachowanie zdolności do pracy w warunkach określonych przepisami ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (Dz. U. z 1997 r. Nr 123, poz. 776) nie stanowi przeszkody do orzeczenia całkowitej niezdolności do pracy i przyznania renty socjalnej.

Osoba niezdolna do pracy w rozumieniu art. 12 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z FUS

„Niezdolną do pracy” w rozumieniu art. 12 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z FUS jest osoba, która „całkowicie lub częściowo utraciła zdolność do pracy zarobkowej z powodu naruszenia sprawności organizmu i nie rokuje odzyskania zdolności do pracy po przekwalifikowaniu”, przy czym:

• „ (art. 12 ust. 2 tej ustawy), natomiastcałkowicie niezdolną do pracy jest osoba, która utraciła zdolność do wykonywania jakiejkolwiek pracy”
• „częściowo niezdolną do pracy jest osoba, która w znacznym stopniu utraciła zdolność do pracy zgodnej z poziomem posiadanych kwalifikacji” (art. 12 ust. 3 tej ustawy).

Oceny niezdolności do pracy, jej stopnia oraz innych wymaganych w tym zakresie ustaleń „dokonuje w formie orzeczenia lekarz orzecznik Zakładu Ubezpieczeń Społecznych” (art. 14 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z FUS) i orzeczenie to stanowi dla organu rentowego podstawę do wydania decyzji w sprawie świadczeń przewidzianych w ustawie o emeryturach i rentach z FUS, do których prawo uzależnione jest od stwierdzenia niezdolności do pracy oraz niezdolności do samodzielnej egzystencji (art. 14 ust. 3 tej ustawy).

Natomiast przepisy ustawy z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (Dz. U. z 1997 r. Nr 123, poz. 776 ze zm. – w brzmieniu obowiązującym od dnia 1 lutego 2002 r., powoływanej nadal jako: ustawa o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych) dotyczą „osób niepełnosprawnych”, czyli tych osób: „których niepełnosprawność została potwierdzona orzeczeniem:

1) o zakwalifikowaniu przez organy orzekające do jednego z trzech stopni niepełnosprawności określonych w art. 3 lub

2) o całkowitej lub częściowej niezdolności do pracy na podstawie odrębnych przepisów lub

3) o niepełnosprawności, wydanym przed ukończeniem 16 roku życia” (art. 1 tej ustawy).

W art. 3 ust. 1 w związku z art. 4 ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych ustalone zostały „trzy stopnie niepełnosprawności”, które stosuje się do realizacji celów określonych tą ustawą, a mianowicie: „niepełnosprawność w stopniu znacznym”, „niepełnosprawność w stopniu umiarkowanym” oraz „niepełnosprawność w stopniu lekkim”, przy czym wydawane przez powołane w tym celu „zespoły orzekające o niepełnosprawności” (art. 6 ust. 1 tej ustawy) orzeczenia ustalające stopień niepełnosprawności stanowią podstawę do korzystania zarówno z uprawnień określonych przepisami tej ustawy, jak i podstawę do przyznania ulg lub uprawnień przysługujących osobom niepełnosprawnym na podstawie odrębnych przepisów (art. 3 ust. 3 ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych).

Równocześnie, w art. 5 ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych ustawodawca przesądził o tym, że orzeczenia lekarza orzecznika Zakładu Ubezpieczeń Społecznych traktowane są jak następuje:

1) orzeczenie o „całkowitej niezdolności do pracy” (ustalone na podstawie art. 12 ust. 2 ustawy o emeryturach i rentach z FUS) i o „niezdolności do samodzielnej egzystencji” (ustalone na podstawie art. 13 ust. 5 ustawy o emeryturach i rentach z FUS) traktowane jest na równi z „orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności” (art. 4 ust. 1 ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych);

2) orzeczenie o „całkowitej niezdolności do pracy” (ustalone na podstawie art. 12 ust. 2 ustawy o emeryturach i rentach z FUS) traktowane jest na równi z „orzeczeniem o umiarkowanym stopniu niepełnosprawności” (art. 4 ust. 2 ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych);

3) orzeczenie o „częściowej niezdolności do pracy” (ustalone na podstawie art. 12 ust. 3 ustawy o emeryturach i rentach z FUS) oraz o „celowości przekwalifikowania” (ustalone na podstawie art. 119 ust. 2 i ust. 3 ustawy o emeryturach i rentach z FUS) traktowane jest na równi z „orzeczeniem o lekkim stopniu niepełnosprawności” (art. 4 ust. 3 ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych).

W świetle obowiązującego stanu prawnego brak więc podstaw do negowania różnic, a tym bardziej także do utożsamiania pojęć prawnych „niezdolności do pracy” (art. 12 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z FUS) oraz „niepełnosprawności” (art. 1 i art. 3 ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych), skoro każde z tych pojęć posiada odmienną definicję legalną, orzekanie w sprawie ustalenia stopnia „niezdolności do pracy” oraz w sprawie ustalenia stopnia „niepełnosprawności” należą do innych organów i stanowić mają konieczną przesłankę prawną dla ustalenia prawa do korzystania z różnego rodzaju świadczeń lub uprawnień (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 20 sierpnia 2003 r.; II UK 386/2002 OSNP 2004/12, poz. 213; oraz wyrok Sądu Najwyższego z dnia 28 stycznia 2004 r., II UK 222/2003 OSNP 2004/19 poz. 340).

Natomiast z uwagi na to, że definicja prawna pojęcia „niepełnosprawności” w rozumieniu art. 1 ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych ujęta została szerzej aniżeli definicja prawna pojęcia „niezdolności do pracy” w rozumieniu art. 12 ustawy o emeryturach i rentach z FUS, stwierdzić należy, że w konsekwencji każda osoba, która uzyskała orzeczenie „o całkowitej lub częściowej niezdolności do pracy” na podstawie przepisów ustawy o emeryturach i rentach z FUS, jest uznawana równocześnie za „osobę niepełnosprawną” w rozumieniu art. 1 pkt 2 ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych. Co więcej, w określonych prawem sytuacjach, orzeczenie o „całkowitej niezdolności do pracy” (na podstawie art. 12 ust. 2 ustawy o emeryturach i rentach z FUS) stanowi ustawową przesłankę prawną orzeczenia albo o „znacznym stopniu niepełnosprawności” (art. 5 pkt 1 ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych), albo o „umiarkowanym stopniu niepełnosprawności” (art. 5 pkt 2 ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych), a z kolei orzeczenie o „częściowej niezdolności do pracy” (na podstawie art. 12 ust. 3 ustawy o emeryturach i rentach z FUS) stanowi ustawową przesłankę prawną orzeczenia o „lekkim stopniu niepełnosprawności” (art. 5 pkt 3 ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych).

W konsekwencji w orzecznictwie Sądu Najwyższego przyjęty został pogląd prawny (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 28 stycznia 2004 r., II UK 222/2003 OSNP 2004/19, poz. 340), zgodnie z którym przy ocenie „niezdolności do pracy” na podstawie art. 12 ustawy o emeryturach i rentach z FUS nie można pomijać wydanego przez właściwy „zespół orzekający o niepełnosprawności” orzeczenia stwierdzającego u określonej osoby bądź „znaczny stopień niepełnosprawności”, co oznacza, że danym wypadku chodzi o „osobę z naruszoną sprawnością organizmu, niezdolną do pracy albo zdolną do pracy jedynie w warunkach pracy chronionej i wymagającą, w celu pełnienia ról społecznych, stałej lub długotrwałej opieki i pomocy innych osób w związku z niezdolnością do samodzielnej egzystencji” (art. 4 ust. 1 ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych), bądź też „umiarkowany stopień niepełnosprawności”, co oznacza, że w danym wypadku chodzi o „osobę z naruszoną sprawnością organizmu, niezdolną do pracy albo zdolną do pracy jedynie w warunkach pracy chronionej lub wymagającą czasowej albo częściowej pomocy innych osób w celu pełnienia ról społecznych” (art. 4 ust. 2 ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych). Prowadzi to do wniosku, że przy ocenie „niezdolności do pracy” ubezpieczonego, dokonywanej na podstawie art. 12 ustawy o emeryturach i rentach z FUS, nie można pomijać dotyczącego tej osoby orzeczenia ustalającego jej „stopień niepełnosprawności”, wydanego na podstawie art. 3 i art. 4 oraz art. 6 ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych.

I tak konieczne będzie uzyskanie orzeczenia lekarza orzecznika ZUS. Nikt nie kwestionuje daty powstania niezdolności do pracy ani faktu jej istnienia, a jedynie brak uzyskania orzeczenia lekarza orzecznika.

W odwołaniu do sądu może Pani wnioskować o biegłych sądowych, którzy potwierdzą Pani całkowitą niezdolność do pracy.