Przepisanie domu na syna bez synowej

Pan Tomasz jest żonaty, jego małżonka ma dwoje dzieci z pierwszego małżeństwa, a wspólnie mają 11-letnią córkę. Ojciec pana Tomasza posiada na współwłasność nieruchomość – kamienicę w centrum miasta. Pan Tomasz zwrócił się do nas o poradę, bo ojciec podjął decyzję, że udziały w tej nieruchomości chce przekazać synowi, ale z zastrzeżeniem, że z wyłączeniem synowej. Ponadto w założeniu ojca jej dzieci z pierwszego małżeństwa nie miałyby w przyszłości dostać udziałów w tej nieruchomości, tylko i wyłącznie jego wnuczka. Pytanie, jakich czynności dokonać, aby zrealizować wolę seniora. Pan Tomasz dodaję, że z żoną ma małżeńską wspólność majątkową. Chciałby wiedzieć, czy można przepisać udziały na niego z zastrzeżeniem w akcie notarialnym, że żona nie ma do nich prawa. Ojciec i syn rozważali też drugą opcję: czy można przepisać udziały w nieruchomości na dziecko, czyli na małoletnią wnuczę. Czy takie założenia dostatecznie reguluje testament?

Kiedy mamy do czynienia z majątkiem wspólnym małżonków a kiedy z majątkiem osobistym każdego z małżonków?

Zgodnie z art. 31 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (K.r.o.):

„§ 1. Z chwilą zawarcia małżeństwa powstaje między małżonkami z mocy ustawy wspólność majątkowa (wspólność ustawowa) obejmująca przedmioty majątkowe nabyte w czasie jej trwania przez oboje małżonków lub przez jednego z nich (majątek wspólny). Przedmioty majątkowe nieobjęte wspólnością ustawową należą do majątku osobistego każdego z małżonków. Przepis określa dalej, co należy do majątku wspólnego małżonków:

§ 2. Do majątku wspólnego należą w szczególności:

1) pobrane wynagrodzenie za pracę i dochody z innej działalności zarobkowej każdego z małżonków;

2) dochody z majątku wspólnego, jak również z majątku osobistego każdego z małżonków;

3) środki zgromadzone na rachunku otwartego lub pracowniczego funduszu emerytalnego każdego z małżonków;

4) kwoty składek zewidencjonowanych na subkoncie, o którym mowa w art. 40a ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz. U. z 2016 r. poz. 963, z późn. zm.)”.

Natomiast art. 33 K.r.o. reguluje jakie składniki majątkowe – mimo istnienia wspólności majątkowej małżeńskiej – pozostają w majątku osobistym małżonka. Cytuję:

„Art. 33. Do majątku osobistego każdego z małżonków należą:

1) przedmioty majątkowe nabyte przed powstaniem wspólności ustawowej;

2) przedmioty majątkowe nabyte przez dziedziczenie, zapis lub darowiznę, chyba że spadkodawca lub darczyńca inaczej postanowił;

3) prawa majątkowe wynikające ze wspólności łącznej podlegającej odrębnym przepisom;

4) przedmioty majątkowe służące wyłącznie do zaspokajania osobistych potrzeb jednego z małżonków;

5) prawa niezbywalne, które mogą przysługiwać tylko jednej osobie;

6) przedmioty uzyskane z tytułu odszkodowania za uszkodzenie ciała lub wywołanie rozstroju zdrowia albo z tytułu zadośćuczynienia za doznaną krzywdę; nie dotyczy to jednak renty należnej poszkodowanemu małżonkowi z powodu całkowitej lub częściowej utraty zdolności do pracy zarobkowej albo z powodu zwiększenia się jego potrzeb lub zmniejszenia widoków powodzenia na przyszłość;

7) wierzytelności z tytułu wynagrodzenia za pracę lub z tytułu innej działalności zarobkowej jednego z małżonków;

8) przedmioty majątkowe uzyskane z tytułu nagrody za osobiste osiągnięcia jednego z małżonków;

9) prawa autorskie i prawa pokrewne, prawa własności przemysłowej oraz inne prawa twórcy;

10) przedmioty majątkowe nabyte w zamian za składniki majątku osobistego, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej”.

Czy przedmioty nabyte przez jednego z małżonków w drodze darowizny wchodzą do majątku wspólnego małżonków?

Nie jest zatem tak, że mając ustawową wspólność majątkową małżeńską, nie istnieją majątki osobiste małżonków. W takim wypadku mamy do czynienia z majątkiem wspólnym, majątkiem osobistym żony, majątkiem osobistym męża. Majątkiem osobistym pozostają przedmioty nabyte w drodze darowizny, chyba że darczyńca wskazałby, że daruje przedmiot do majątku wspólnego (por. pkt 2 wyżej cytowanego przepisu).

Jeśli zatem ojciec pana Tomasza nie wskaże, że darowane udziały w kamienicy wchodzą w skład majątku wspólnego, pozostaną one wyłącznie w majątku osobistym syna. W akcie notarialnym można wyraźnie określić, że pan Tomasz nabywa przedmiot darowizny na majątek osobisty. Co ważne, w takim akcie notarialnym nie można już wskazać, że w przyszłości nie mają one trafić do majątku żony – skoro ich właścicielem stanie się pan Tomasz, to będzie mógł nimi rozporządzać niezależnie od woli swojego ojca, jak również niezależnie od woli swojej małżonki – a więc będzie mógł darować je ich wspólnemu dziecku. Pan Tomasz będzie mógł także jeszcze nie za życia, ale na wypadek śmierci, określić, że udziały te przypadną wspólnemu dziecku. Może zatem rozporządzić udziałem za życia (darowizna), ale także na wypadek śmierci (testament).

Zapisanie w testamencie majątku jedynemu dziecku z pominięciem współmałżonka

Pan Tomasz zapewne obawia się sytuacji, że kiedy jeszcze będzie współwłaścicielem kamienicy, a umrze przed żoną i ona po nim odziedziczyć część tych udziałów, a po niej – jej dzieci z pierwszego małżeństwa (gdyby żona nabyła od pana Tomasza w drodze spadkobrania ten majątek, mogłaby także jeszcze za życia darować je swoim dzieciom). Jest to obawa jak najbardziej uzasadniona. Tym samym po nabyciu udziałów pan Tomas powinien przynajmniej sporządzić testament, w którym wskaże wspólną córkę jako spadkobierczynię udziałów w kamienicy.

Takie wskazanie powoduje jednak, co do zasady, obowiązek zapłaty przez dziecko zachowku na rzecz ustawowych spadkobierców, którzy przysporzenia nie otrzymali. Zachowku mogą żądać zstępni, małżonek i rodzice spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, o ile nie otrzymali należnego im zachowku w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny bądź w postaci powołania do spadku bądź w postaci zapisu. Wysokość zachowku to połowa wartości udziału spadkowego, który przypadałby w dziedziczeniu ustawowym, a w przypadku osób trwale niezdolnych do pracy albo małoletnich – dwie trzecie wartości tego udziału (art. 991 Kodeksu cywilnego; dalej „K.c.”).

„Uprawnionymi do zachowku są nie tylko osoby z kręgu spadkobierców ustawowych niepowołane do spadku z uwagi np. na treść testamentu, ale także te osoby, które zostały powołane do spadku, jeżeli nie uzyskały one w wyniku tego powołania należnego im zachowku w całości; przysługuje im roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do jego uzupełnienia” (tak: wyrok Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 13 lutego 2004 r., sygn. akt II CK 444/2002, OSP 2007/4 poz. 51; E. Skowrońska-Bocian, Komentarz do art. 991 K.c.).

Czy darowizny dolicza się do spadku przy obliczaniu zachowku?

Przy obliczaniu zachowku uwzględnia się darowizny uczynione przez spadkodawcę (art. 993 K.c.). Nie dolicza się do spadku drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych, ani dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, darowizn na rzecz osób nie będących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku (art. 994 § 1 K.c.).

Darowizna pana Tomasza – gdyby zdecydowała się na rozporządzenie udziałem za życia – podlegałaby zaliczeniu na poczet zachowku. Nadmienię, że zgodnie z art. 1007 K.c.:

„Art. 1007. § 1. Roszczenia uprawnionego z tytułu zachowku oraz roszczenia spadkobierców o zmniejszenie zapisów zwykłych i poleceń przedawniają się z upływem lat pięciu od ogłoszenia testamentu.

§ 2. Roszczenie przeciwko osobie obowiązanej do uzupełnienia zachowku z tytułu otrzymanych od spadkodawcy zapisu windykacyjnego lub darowizny przedawnia się z upływem lat pięciu od otwarcia spadku”.

W przypadku darowizny pan Tomasz może zwolnić spadkobierców z obowiązku zaliczenia darowizny na schedę spadkową (w razie działu spadku to, że córka otrzymała darowiznę nie będzie brane pod uwagę przy rozliczaniu) – takie postanowienie powinno się znaleźć w akcie notarialnym darowizny. Zgodnie z art. 1039:

„Art. 1039. § 1. Jeżeli w razie dziedziczenia ustawowego dział spadku następuje między zstępnymi albo między zstępnymi i małżonkiem, spadkobiercy ci są wzajemnie zobowiązani do zaliczenia na schedę spadkową otrzymanych od spadkodawcy darowizn oraz zapisów windykacyjnych, chyba że z oświadczenia spadkodawcy lub z okoliczności wynika, że darowizna lub zapis windykacyjny zostały dokonane ze zwolnieniem od obowiązku zaliczenia.

§ 2. Spadkodawca może włożyć obowiązek zaliczenia darowizny lub zapisu windykacyjnego na schedę spadkową także na spadkobiercę ustawowego niewymienionego w paragrafie poprzedzającym.

§ 3. Nie podlegają zaliczeniu na schedę spadkową drobne darowizny zwyczajowo w danych stosunkach przyjęte”.

Zastosowanie takiego postanowienia nie wyłączy jednak zaliczenia darowizny do spadku na poczet należnego zachowku. Taka sytuacja zaistnieje, gdy majątek odziedziczony przez żonę pana Tomasza będzie mniejszy niż połowa masy spadkowej, w skład której wchodzą także udziały w nieruchomości, które były poprzednio przedmiotem darowizny.

Wydziedziczenie żony

Aby małżonka pana Tomasza nie mogła domagać się zachowku, musiałby ją wydziedziczyć w testamencie, co byłoby trudne, gdyż musiałyby istnieć dość wąsko określone w ustawie przesłanki wydziedziczenia:

„Art. 1008. Spadkodawca może w testamencie pozbawić zstępnych, małżonka i rodziców zachowku (wydziedziczenie), jeżeli uprawniony do zachowku:

1) wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego;

2) dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci;

3) uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych”.

Nadmienię, że jest sporne, czy można w sposób ważny zrzec się zachowku jeszcze za życia spadkodawcy (gdyby żona zrzekła się zachowku jeszcze przed śmiercią swojego męża, nie jest jasne, czy byłoby to ważne zrzeczenie się – można poszukać notariusza, który zgodzi się sporządzić taki akt, nie jest jednak pewne, że nie będzie go można w przyszłości podważyć). Żona nie byłaby uprawniona do zachowku, gdyby zrzekła się dziedziczenia – to jednak ma szersze skutki i zakładam, że żona nie zgodziłaby się nie dziedziczyć po panu Tomaszu wcale.

W przypadku zawarcia umowy dożywocia (art. 908) przyjmuje się, że wartość przekazanej nieruchomości nie jest wliczana na poczet zachowku.

Przekazanie darowizny małoletniemu dziecku

Podsumowując, ojciec może panu Tomaszowi bez obaw darować nieruchomość, a on może następnie darować ją bądź zapisać w testamencie dziecku. Tu jednak musi się liczyć z tym, że żona wystąpi do córki o zapłatę zachowku.

Ponadto nie ma przeszkód, aby już teraz ojciec pana Tomasza przekazał swojej małoletniej wnuczce udziały w nieruchomości w formie umowy darowizny. Dziecko posiada zdolność prawną – jest podmiotem praw i obowiązków w rozumieniu prawnym, może zatem stać się nabywcą nieruchomości. Przyjmuje się, rodzice (podpisujący umowę z imieniu dziecka jako jego przedstawiciele ustawowi) mogą bez zezwolenia sądu opiekuńczego nabywać dla małoletniego dziecka nieruchomości na podstawie umowy darowizny w stanie wolnym od zobowiązań wobec darczyńcy lub osób trzecich (uchwała SN z 30.04.1977, sygn. akt III CZP 73/76), stąd też rodzice będą mogli w imieniu wnuczki przyjąć darowiznę bez konieczności wystąpienia wcześniej o zgodę do sądu opiekuńczego, o ile kamienica nie jest obciążona np. służebnościami.

Kto sprawuje pieczę nad majątkiem dziecka?

W wykonywaniu uprawnień właścicielskich przez wnuczkę do czasu jej pełnoletności nastąpią jednak wyraźne ograniczenia, polegające na tym, że pieczę nad jej majątkiem sprawować będą jego rodzice, a do każdej czynności tzw. przekraczającej zakres zwykłego zarządu, potrzebna będzie zgoda sądu opiekuńczego (por. art. 101 § 3 K.r.o.).

Dziecko aż do pełnoletności pozostaje pod władzą rodzicielską (art. 92). Władza rodzicielska obejmuje m.in. obowiązek i prawo rodziców do wykonywania pieczy nad majątkiem dziecka, aczkolwiek powinna być wykonywana tak, jak tego wymaga dobro dziecka i interes społeczny (art. 95 § 1 i 3.). Rodzice powinni też przed powzięciem decyzji w ważniejszych sprawach dotyczących majątku dziecka, wysłuchać dziecko, jeżeli rozwój umysłowy, stan zdrowia i stopień dojrzałości dziecka na to pozwala, oraz uwzględnić w miarę możliwości jego rozsądne życzenia (art. 95 § 4). Przepisy określają, że rodzice mają obowiązek sprawować z należytą starannością zarząd majątkiem dziecka, pozostającego pod ich władzą rodzicielską. Rodzice nie mogą bez zezwolenia sądu opiekuńczego dokonywać czynności przekraczających zakres zwykłego zarządu ani wyrażać zgody na wykonywanie takich czynności przez dziecko (art. 101 § 3).

Zatem to rodzice w przedstawionych granicach sprawować będą pieczę nad nieruchomością w zakresie udziału. Jeśli dziecko ukończyło lat 13, będzie samodzielnie rozporządzało zarobkiem pochodzącym np. z dochodów z najmu, chyba że sąd opiekuńczy inaczej by postanowił (art. 21 K.c.). Czysty dochód z majątku dziecka powinien być przede wszystkim obracany na utrzymanie i wychowanie dziecka oraz jego rodzeństwa, które wychowuje się razem z nim, a nadwyżka na inne uzasadnione potrzeby rodziny (art. 103 K.r.o.).

Rodzice będą mogli (i jednocześnie będą mieli obowiązek) każdy samodzielnie, uwzględniając jednak rozsądne życzenia dziecka, dokonywać czynności zwykłego zarządu w zw. z udziałem w nieruchomości (chodzi tak o czynności faktyczne, jak i prawne oraz procesowe). Przez takie czynności rozumie się załatwianie przez rodziców bieżących spraw związanych ze zwykłym korzystaniem z nieruchomości, utrzymywanie jej w stanie niepogorszonym, tj. robienie koniecznych remontów (por. E. Trybulska-Skoczelas, Komentarz do art. 101 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, teza 8, Lex). Nie będą natomiast mogli dokonać samodzielnie (bez zgody sądu opiekuńczego, który – gdy czynność nie jest podejmowana w interesie dziecka – takiej zgody nie wyrazi) czynności przekraczających zakres zwykłego zarządu, jak ustanowienie służebności na nieruchomości, zaciągnięcie pożyczki obciążonej hipoteką, zawarcie na dłuższy czas umowy dzierżawy lub najmu, zbycie rzeczy (por. J. Ignatowicz, Kodeks rodzinny., red. K. Pietrzykowski, 2010, s. 908-909). Taka czynność dokonana bez zgody sądu opiekuńczego będzie bezwzględnie nieważna (art. 58 § 1 K.c.). Nie ma określonego katalogu czynności zwykłego zarządu i przekraczającego zwykły zarząd – o potraktowaniu danej czynności decyduje ocena jej ciężaru gatunkowego, wartości, skutków w sferze majątku dziecka w tej konkretnej sytuacji, stąd nie zawsze można abstrakcyjnie określić, czy daną czynność rodzice będą mogli czy też nie wykonać (por. np. uchwała SN z 30.04.1977 r., sygn. akt III CZP 73/76). W tej sprawie nakłada się na to dodatkowo układ współwłaścicielski.

Gdyby zarząd nieruchomością (udziałem) nie był wykonywany przez rodziców należycie, osoby trzecie mogłyby zawiadomić o tym sąd opiekuńczy, który z urzędu rozważyłby, czy w danej sytuacji nie ma potrzeby wydania zarządzeń, w tym np. o powierzeniu zarządu majątkiem małoletniego ustanowionemu w tym celu kuratorowi (por. art. 109 § 3 K.c.).

Jeśli ojciec pana Tomasz nie chciałby, aby to rodzice jego wnuczki sprawowali pieczę nad udziałem w nieruchomości do czasu uzyskania przez nią pełnoletności, w umowie darowizny mógłby zastrzec, że nieruchomość nie będzie objęta zarządem sprawowanych przez rodziców. Może wyznaczyć takiego zarządcę, a jeśli go nie wyznaczy, zarząd będzie sprawował kurator ustanowiony przez sąd opiekuńczy (art. 102).

Źródła:

1. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny - Dz.U. 1964 nr 16 poz. 93
2. Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. - Kodeks rodzinny i opiekuńczy - Dz.U. 1964 nr 9 poz. 59
3. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13 lutego 2004 r., sygn. akt II CK 444/2002
4. Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 30 kwietnia 1977, sygn. akt III CZP 73/76