Przekazanie gospodarstwa tylko jednemu dziecku

W jaki sposób przepisać gospodarstwo rolne na jedno z dzieci aby uniknęło roszczeń o zachowek po śmierci rodziców?

Odpowiadając na Pańskie pytanie, należy poruszyć dwie kwestie – uniknięcia w przyszłości roszczeń z tytułu zachowku, a także zabezpieczenia Pana do czasu przekazania gospodarstwa rolnego.

Aby uniknąć zachowku – należy wykluczyć umowę darowizny. Jako taka podlega zaliczeniu na schedę spadkową i jeśli jest uczyniona wobec np. syna – nie ma wpływu okres, w którym została dokonana.

Wyjściem będzie tu umowa dożywocia lub umowa przekazania gospodarstwa za rentę. Nie są to bowiem umowy tożsame z umową darowizny i jako takie wykluczą prawo żądania zachowku przez Pańskie rodzeństwo.

Zgodnie z art. 908 Kodeksu cywilnego:

§ 1. „Jeżeli w zamian za przeniesienie własności nieruchomości nabywca zobowiązał się zapewnić zbywcy dożywotnie utrzymanie (umowa o dożywocie), powinien on, w braku odmiennej umowy, przyjąć zbywcę jako domownika, dostarczać mu wyżywienia, ubrania, mieszkania, światła i opału, zapewnić mu odpowiednią pomoc i pielęgnowanie w chorobie oraz sprawić mu własnym kosztem pogrzeb odpowiadający zwyczajom miejscowym.

§ 2. Jeżeli w umowie o dożywocie nabywca nieruchomości zobowiązał się obciążyć ją na rzecz zbywcy użytkowaniem, którego wykonywanie jest ograniczone do części nieruchomości, służebnością mieszkania lub inną służebnością osobistą albo spełniać powtarzające się świadczenia w pieniądzach lub w rzeczach oznaczonych co do gatunku, użytkowanie, służebność osobista oraz uprawnienie do powtarzających się świadczeń należą do treści prawa dożywocia.”

Przeniesienie własności nieruchomości w zamian za dożywotnie utrzymanie

Przez umowę o dożywocie właściciel nieruchomości zobowiązuje się przenieść jej własność na nabywcę, nabywca zaś zobowiązuje się zapewnić zbywcy lub osobie mu bliskiej lub też zbywcy i osobie bliskiej dożywotnie utrzymanie.

Umowa dożywocia dotycząca konkretnej nieruchomości musi być zawarta, pod rygorem nieważności, w formie aktu notarialnego.

Umowa o dożywocie ze względu na zakres regulacji oraz cel, jakiemu ma służyć, nie może być z punktu widzenia zachowku traktowana tak jak umowa darowizny w rozumieniu przepisu art. 888 § 1 Kodeksu cywilnego, a tylko takie darowizny doliczane są do spadku przy obliczaniu zachowku w myśl przepisu art. 993 Kodeksu cywilnego.

Przeniesienie własności gospodarstwa w zamian za rentę

To samo dotyczy przeniesienia własności gospodarstwa w zamian za rentę. Zgodnie z Uchwałą Sądu Najwyższego – Izba Cywilna – z dnia 16.07.1980 r., sygn. akt III CZP 44/80 OSNCP 1981/2-3, poz. 24, „przekazanie przez rolnika gospodarstwa rolnego następcy na zasadzie i w trybie ustawy z dnia 27 października 1977 r. o zaopatrzeniu emerytalnym oraz innych świadczeniach dla rolników i ich rodzin (Dz. U. 1977 r. Nr 32 poz. 140) nie może być odwołane na podstawie przepisów art. 898-900 kc, dotyczących odwołania darowizny z powodu rażącej niewdzięczności. Umowa o przekazanie gospodarstwa rolnego, przewidziana w ustawie z dnia 27 października 1977 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin, pozostaje w ścisłym związku z realizacją jednego z podstawowych celów ustawy, jakim jest zapewnienie rolnikowi, prowadzącemu indywidualne gospodarstwo rolne, zaopatrzenia na starość oraz na wypadek inwalidztwa. Jednym bowiem z warunków otrzymania przez rolnika określonej w ustawie emerytury (art. 2 ust. 1 pkt 4) albo renty inwalidzkiej (art. 10 ust. 1 pkt 3) jest przekazanie gospodarstwa rolnego (a w myśl § 36 rozporządzenia wykonawczego Rady Ministrów z dnia 9 grudnia 1977 r., Dz. U. 1977 r. Nr 37 poz. 166 – także udziału w takim gospodarstwie) następcy lub Państwu. Przekazanie zatem gospodarstwa rolnego następcy lub Państwu przy spełnieniu określonych w ustawie wymagań sprawia, że Państwo przyjmuje na siebie obowiązek zapewnienia rolnikowi, przekazującemu gospodarstwo rolne, dalszej egzystencji przez wypłacenie mu emerytury lub renty inwalidzkiej”.

Umowa o przekazanie gospodarstwa rolnego następcy

Umowa o przekazanie gospodarstwa rolnego następcy jest umową cywilnoprawną, wobec czego w kwestiach w niej nieunormowanych mogą mieć zastosowanie przepisy części ogólnej Kodeksu cywilnego oraz przepisy ogólne księgi trzeciej tego kodeksu o zobowiązaniach. Nie można też wyłączyć stosowania do tej umowy w drodze analogii niektórych przepisów dotyczących darowizny, w takim jednak tylko zakresie, w jakim nie kolidowałoby to z istotą i celami przekazania gospodarstwa rolnego następcy. Rozważając w tym aspekcie, w związku z treścią zagadnienia prawnego, dopuszczalność zastosowania do tej umowy przepisów art. 898-900 Kodeksu cywilnego o odwołaniu darowizny z powodu rażącej niewdzięczności, należy udzielić odpowiedzi przeczącej. Przepisy te bowiem pozostają w ścisłym związku z charakterem prawnym darowizny, której wyłącznym celem jest dokonanie przysporzenia na rzecz obdarowanego bez ekwiwalentu (łac. causa donandi). Tymczasem przekazanie gospodarstwa rolnego następcy na zasadach i w trybie ustawy, choć następuje nieodpłatnie, zmierza do realizacji wyżej przytoczonych celów socjalnych i gospodarczych.

Na czas do momentu dokonania przekazania na Pana rzecz gospodarstwa rodzice mogliby sporządzić testament – jednakże jeśli nie wydziedziczą rodzeństwa, będzie ono miało prawo żądać od Pana zachowku. Rodzice mogą siebie nawzajem powołać do spadku z pominięciem pozostałych spadkobierców, czyli dzieci – wówczas to, które z nich dożyje dnia przekazania gospodarstwa rolnego – będzie mogło je Panu przekazać. Jednakże po stronie spadkobierców powstanie także roszczenie o prawo do zachowku wobec pozostałego przy życiu rodzica, który odziedziczy w wyniku testamentu cały spadek.

Zrzeczenie się rodzeństwa praw do spadku

Dodam jeszcze, że jeśli jednak chodzi o zrzeczenie się rodzeństwa praw do spadku (zachowku), to zgodnie z art. 1048 Kodeksu cywilnego „spadkobierca ustawowy może przez umowę z przyszłym spadkodawcą zrzec się dziedziczenia po nim. Umowa taka powinna być zawarta w formie aktu notarialnego”.

Z kolei zgodnie z art. 1049:

§ 1. „Zrzeczenie się dziedziczenia obejmuje również zstępnych zrzekającego się, chyba że umówiono się inaczej.

§ 2. Zrzekający się oraz jego zstępni, których obejmuje zrzeczenie się dziedziczenia, zostają wyłączeni od dziedziczenia, tak jakby nie dożyli otwarcia spadku.”

Zgodnie z Wyrokiem Sądu Najwyższego, Izba Cywilna, z dnia 12.10.2005 r., sygn. akt III CK 48/2005, Monitor Prawniczy 2005/23, str. 1165, Rzeczpospolita 2005/259 str. C3, „jeśli spadkodawca żyje, zrzec się spadku po nim można tylko spisując notarialną rezygnację z dziedziczenia”.

Zrzekający się oraz jego zstępni, na których rozciągają się skutki wydziedziczenia, są traktowani tak, jakby nie dożyli otwarcia spadku. Oznacza to, że do dziedziczenia nie dochodzi sam zrzekający się, a także ci z jego zstępnych, którzy zgodnie z przepisami o dziedziczeniu ustawowym dochodzą do dziedziczenia w razie śmierci spadkobiercy przed spadkodawcą (przed otwarciem spadku).

Wobec ograniczenia możliwości zrzeczenia się dziedziczenia jedynie do dziedziczenia ustawowego, a także wobec tego, że zrzekający się (oraz jego zstępni) jest traktowany tak, jakby nie dożył otwarcia spadku, zbędne stało się odrębne unormowanie dopuszczające możliwość zrzeczenia się jedynie prawa do zachowku. Spadkobierca ustawowy, który zrzekł się dziedziczenia i jest traktowany jakby nie dożył otwarcia spadku, nie nabędzie w żadnym przypadku prawa do zachowku.