Problemy wychowawcze a władza rodzicielska

Odpowiedzialność karna dziecka, które ukończyło 16 lat

Polskie prawo rodzinne nie przewiduje instytucji zrzeczenia się władzy rodzicielskiej przez rodziców nad nastoletnim dzieckiem. Dziecko, aż do uzyskania pełnoletniości, pozostaje pod władzą rodzicielską (art. 92 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego). Wyjątek stanowi sytuacja udzielenia przez rodziców zgody (lub zgody blankietowej) na adopcję dziecka.

Państwa sytuacja jest bardzo złożona i reakcję na zachowanie syna należy rozpatrywać w kilku obszarach. Jeśli dziecko ukończyło już 16 lat, podlega odpowiedzialności karnej, gdyż w rozumieniu prawa karnego jest osobą dorosłą (art. 10 § 1 Kodeksu karnego). Nieletni, który ukończył lat 15, jeśli dopuszcza się najpoważniejszych przestępstw, także podlega tej odpowiedzialności tak jak dorosły (art. 10 § 2 Kodeksu karnego).

Mają Państwo ewidentnie bardzo poważne problemy wychowawcze z synem, można wprost powiedzieć, że choć podlega on Państwa władzy rodzicielskiej, to władza ta jest czysto iluzoryczna i w praktyce nie spełnia swojej roli. Nawet jeśli wobec demoralizacji syna jako nieletniego, nie było prowadzone przed sądem rodzinnym jakiekolwiek postępowanie na podstawie ustawy z dnia 26.10.1983 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich, mają Państwo do dyspozycji kilka środków prawnych, które stanowią pomoc w sprawowaniu władzy rodzicielskiej.

Na podstawie przepisu art. 100 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (w skrócie K.r.io.) „sąd opiekuńczy [którym jest sąd rodzinny] i inne organy władzy publicznej obowiązane są udzielać pomocy rodzicom, jeżeli jest ona potrzebna do należytego wykonywania władzy rodzicielskiej. Każdemu z rodziców przysługuje prawo zwrócenia się do sądu opiekuńczego z wnioskiem o zapewnienie dziecku pieczy zastępczej”. Proszę nie sugerować się zasłyszaną opinią, że w ośrodkach dla nieletnich nie ma miejsc.

Pozbawienie władzy rodzicielskiej obojga rodziców

Istnieje również możliwość wystąpienia z wnioskiem do sądu rodzinnego o pozbawienie władzy rodzicielskiej obojga rodziców (może go złożyć np. babcia), jednak w podanej sytuacji raczej nie ma podstaw do takiego orzeczenia. Przesłanką pozbawienia rodziców władzy rodzicielskiej jest bowiem trwała przeszkoda w jej wykonywaniu, nadużywanie władzy rodzicielskiej (np. znęcanie się psychiczne lub fizyczne nad dzieckiem), zaniedbywanie w rażący sposób obowiązków względem dziecka, trwały brak zainteresowania dzieckiem (art. 111 § 1 i § 1a K.r.io.). Bardziej zasadne może być wystąpienie z wnioskiem o ograniczenie władzy rodzicielskiej obojga rodziców nad synem. Zresztą sam sąd, na podstawie art. 109 § 2 K.r.io., może tę władzę ograniczyć.

Celem ograniczenia władzy rodzicielskiej jest nie tylko ochrona dziecka, lecz także niesienie pomocy rodzicom dla właściwego wykonywania tej władzy (orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 28 kwietnia 2000 r., sygn. akt II CKN 452/00). Ograniczenia władzy rodzicielskiej na podstawie art. 109 K.r.io. mogą dotyczyć, zależnie od okoliczności, bądź obojga, bądź tylko jednego z rodziców. Mogą one odnosić się nie do wszystkich dzieci, ale również do niektórych lub tylko do jednego dziecka.

Procedury przed sądem opiekuńczym

Procedury przed sądem opiekuńczym trwają raczej krótko w stosunku do innych spraw rozpoznawanych przez sądownictwo powszechne. W grę wchodzi bowiem szybka reakcja na zaistniały stan zagrożenia „dobra dziecka”, który obliguje sąd opiekuńczy do natychmiastowego działania w postaci zarządzeń. Stosowny wniosek, także w postaci pisemnej, mogą Państwo złożyć również w toku najbliższego posiedzenia z udziałem kuratora, ustanowionego dla syna. Wniosek o wszczęcie postępowania nieprocesowego podlega stałej opłacie sądowej w wysokości 40 zł (art. 23 ust. 1 ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych).

Sąd opiekuńczy dysponuje szerokim wachlarzem możliwości prawnej reakcji na stan w Państwa rodzinie. Otóż, zgodnie z treścią przepisu art. 109 § 2 K.r.io., wedle swej oceny, sąd może m.in.:

1. zobowiązać rodziców oraz małoletniego do określonego postępowania lub skierować rodziców do placówek albo specjalistów zajmujących się terapią rodzinną, poradnictwem lub świadczących rodzinie inna stosowną pomoc, z jednoczesnym wskazaniem sposobu kontroli wykonania wydanych zarządzeń;
2. skierować małoletniego do organizacji lub instytucji powołanej do przygotowania zawodowego albo do innej placówki sprawującej częściową pieczę nad dziećmi;
3. zarządzić umieszczenie małoletniego w rodzinie zastępczej albo w placówce opiekuńczo-wychowawczej.

Skierowanie dziecka do placówki opiekuńczo-wychowawczej

W Państwa sytuacji, w mojej ocenie, jedynym środkiem działania sądu powinno być właśnie zarządzenie skierowania syna do placówki opiekuńczo-wychowawczej, gdyż inne, mniej radykalne metody prawdopodobnie nie odniosą pożądanego skutku. Uzasadnieniem dla odseparowania syna jest też dobro dwojga małych dzieci, które Państwo wychowują.

Odseparowanie dziecka od rodziców, w wypadku umieszczenia go na skutek zarządzenia sądu opiekuńczego w rodzinie zastępczej lub placówce opiekuńczo-wychowawczej, nie jest całkowite. Nawet w takiej sytuacji rodzice nie tracą władzy rodzicielskiej, zachowując jej istotne atrybuty. W szczególności mogą i mają obowiązek interesowania się dzieckiem i warunkami, w jakich ono przebywa, informowania sądu o dostrzeżonych w tym zakresie uchybieniach; do nich też należy podejmowanie decyzji w istotnych sprawach dziecka. Mają też prawo odwiedzania dziecka, zachowują bowiem uprawnienie do osobistej z nim styczności, jeżeli sąd opiekuńczy i w tym zakresie nie wprowadził ograniczeń.

Zasadą w polskim prawie rodzinnym jest tzw. dyrektywa profilaktycznego działania sądu, wyrażona m.in. w postanowieniu Sądu Najwyższego – Izby Cywilnej z dnia 13 września 2000 r. (sygn. akt II CK 1141/00), która nakazuje podjęcie ingerencji w sferę władzy rodzicielskiej już w razie zagrożenia dobra dziecka, by zapobiec ujemnym skutkom niewłaściwego lub nieudolnego jej sprawowania.

Postępowanie w sprawach nieletnich

Okoliczności podane w pytaniu świadczą o głębokiej demoralizacji Państwa syna, poza możliwościami reakcji na ten stan przez sąd rodzinny, istnieje droga postępowania quasi-karnego. Zgodnie z treścią art. 4 § 1 ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich jeśli stwierdzone zostanie naruszanie zasad współżycia społecznego, popełnianie czynu zabronionego, systematyczne uchylanie się od obowiązku szkolnego lub kształcenia zawodowego, używanie alkoholu lub innych środków w celu wprowadzenia się w stan odurzenia, można powiadomić szkołę, sąd rodzinny, policję lub inny właściwy organ. Żaden przepis nie zabrania Państwu, jako rodzicom, takiego zawiadomienia, które spowoduje wszczęcie postępowania wyjaśniającego, tak więc nie ma uprzedniej potrzeby pozbawiania władzy rodzicielskiej lub jej ograniczania.

W ramach powyżej przywołanej ustawy sąd rodzinny może zobowiązać nieletniego np. do wykonywania obowiązku szkolnego, skierować go na terapię, zobowiązać do powstrzymywania się od przebywania w określonych miejscach, umieścić w zakładzie poprawczym, w ośrodku wychowawczym (art. 6 ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich). W szczególnych wypadkach sąd rodzinny może umieścić nieletniego w szpitalu psychiatrycznym, jeśli uzasadnia to występujące u niego zakłócenie czynności psychicznych, nałogowe używanie alkoholu etc.

Z pewnością nie ma jednej, prostej recepty na zaradzenie problemom wychowawczym z synem, ich skala jest znaczna i w sprawę powinien zaingerować sąd opiekuńczy (sąd rodzinny), w trybie przewidzianym w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym lub w ustawie o postępowaniu w sprawach nieletnich.