Prawo zatrzymania cudzej rzeczy

Zatrzymanie cudzej rzeczy do chwili zaspokojenia lub zabezpieczenia roszczeń

Zasadniczo zatrzymanie cudzej rzeczy, czyli należącej do innego podmiotu (osoby fizycznej lub prawnej), jest czynnością bezprawną, więc w konsekwencji rodzi odpowiedzialność cywilnoprawną, a ponadto, po spełnieniu dodatkowych warunków, może skutkować odpowiedzialnością karną osoby odpowiedzialnej (przykładowo za kradzież czy przywłaszczenie). Jednak zasadę tę – na gruncie prawa cywilnego – wyłącza w określonym zakresie przepis art. 461 Kodeksu cywilnego (K.c.), czyli ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. (Dz. U. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.).

Zgodnie z treścią przywołanego przepisu – zobowiązany do wydania cudzej rzeczy (ruchomości lub nieruchomości) może ją zatrzymać aż do chwili zaspokojenia lub zabezpieczenia przysługujących mu roszczeń o zwrot nakładów na rzecz oraz roszczeń o naprawienie szkody przez rzecz wyrządzonej (prawo zatrzymania – łac. ius retentionis).

Zabezpieczenie roszczeń wierzyciela przez zatrzymanie rzeczy dłużnika

W takim ujęciu prawo zatrzymania jest przede wszystkim formą zabezpieczenia roszczeń wierzyciela, ale tylko ściśle określonych, a to roszczeń o zwrot nakładów na rzecz (a więc w praktyce wszelkiego rodzaju wydatków poczynionych przez wierzyciela na cudzą rzecz) oraz o naprawienie szkody wyrządzonej przez cudzą rzecz. Prawo zatrzymania cudzej rzeczy jest jednak również, pośrednio, środkiem nacisku na uprawnionego do niej, mającym skłonić go do sprawnego naprawienia szkody.

Prawo zatrzymania cudzej rzeczy wykonuje się, składając właścicielowi stosowne oświadczenie woli (w dowolnej formie) i faktycznie zatrzymując jego rzecz. Nie powstaje ono nigdy z mocy samego prawa, chociaż wynika z ustawy. Oświadczenie wierzyciela ma charakter jednostronny i zarazem prawokształtujący (tworzy nową sytuację prawną).

Obowiązki wierzyciela który skorzystał z prawa do zatrzymania cudzej rzeczy

Wierzyciel, który skorzystał z prawa zatrzymania, ma obowiązek czuwać nad bezpieczeństwem rzeczy, jednakże ryzyko przypadkowej utraty lub pogorszenia zatrzymanej rzeczy obciąża właściciela.

Zatrzymującemu nie wolno wykorzystywać rzeczy w innym celu niż zabezpieczenie roszczeń o zwrot nakładów na rzecz oraz o naprawienie szkody przez rzecz wyrządzonej. Retencjonista w szczególności nie jest uprawniony do tego, aby nieodpłatnie korzystać z zatrzymanej rzeczy, np. z lokalu mieszkalnego (tak przykładowo Sąd Najwyższy w uchwale z 11 listopada 1977 r., III CZP 75/77, OSNCP 1978, nr 5-6, poz. 86). Gdy zatrzymana rzecz przynosi pożytki (dochody), wierzyciel powinien je pobierać i zaliczyć na poczet swej należności.

Gdy dłużnik zaspokoi (nie tylko w drodze fizycznej zapłaty, ale również np. w drodze potrącenia) bądź zabezpieczy roszczenia wierzyciela o zwrot nakładów na rzecz albo o naprawienie szkody przez rzecz wyrządzonej, prawo zatrzymania wygasa, a dotychczasowy wierzyciel ma obowiązek niezwłocznie wydać zatrzymaną rzecz właścicielowi.

Prawo zatrzymania cudzej rzeczy zostaje także uchylone przez danie zabezpieczenia. W przepisie art. 461 K.c. brak jakiejkolwiek wzmianki co do warunków potrzebnego zabezpieczenia. Należy jednak uznać, że powinno ono być należyte (dostateczne). W razie sporu kwestia podlega ocenie sądu. Z punktu widzenia zatrzymującego najistotniejsze jest oczywiście to, aby przez ustanowienie zabezpieczenia nie doszło do pogorszenia jego sytuacji.

W ewentualnym procesie o wydanie (zwrot) rzeczy, wytoczonym przez właściciela zatrzymanej rzeczy przeciwko wierzycielowi, prawo zatrzymania realizuje się przez zgłoszenie zarzutu.

Oprócz omówionego przepisu art. 461 K.c. prawo zatrzymania przewiduje również przepis art. 496 K.c., zgodnie z którym, jeżeli wskutek odstąpienia od umowy strony mają dokonać zwrotu świadczeń wzajemnych, każdej z nich przysługuje prawo zatrzymania, dopóki druga strona nie zaofiaruje zwrotu otrzymanego świadczenia albo nie zabezpieczy roszczenia o zwrot.

Zastaw na rzeczach najemcy jako zabezpieczenie czynszu

Z podobną instytucją mamy do czynienia na tle umowy najmu. Otóż dla zabezpieczenia czynszu oraz świadczeń dodatkowych, z którymi najemca zalega nie dłużej niż rok, przysługuje wynajmującemu ustawowe prawo zastawu na rzeczach ruchomych najemcy wniesionych do przedmiotu najmu (art. 670 K.c.). Jednakże, przysługujące wynajmującemu ustawowe prawo zastawu wygasa, gdy rzeczy obciążone zastawem zostaną z przedmiotu najmu usunięte. I właśnie z tego ostatniego powodu wynajmujący może się sprzeciwić usunięciu rzeczy obciążonych zastawem i zatrzymać je na własne ryzyko, dopóki zaległy czynsz nie będzie zapłacony lub zabezpieczony (art. 671 § 2 K.c.).

Wreszcie, stosownie do przepisu art. 488 K.c., świadczenia będące przedmiotem zobowiązań z umów wzajemnych (w których świadczenie jednej ze stron stanowi ekwiwalent świadczenia drugiej strony) powinny być spełnione jednocześnie, chyba że z umowy, z ustawy albo z orzeczenia sądu lub decyzji innego właściwego organu wynika, iż jedna ze stron obowiązana jest do wcześniejszego świadczenia. Skoro zaś świadczenia wzajemne powinny być spełnione jednocześnie, każda ze stron może powstrzymać się z ich spełnieniem, dopóki druga strona nie zaofiaruje świadczenia wzajemnego (art. 488 § 2 K.c.).

W kontekście opisanego tu prawa zatrzymania cudzej rzeczy – jego ustawowej formy, treści i zakresu, należy zauważyć, że obowiązujące przepisy prawa oraz praktyka sądowa dopuszczają odmienne ukształtowanie tego prawa w drodze umowy stron, w szczególności również rozszerzenie jego zakresu czy uprawnień zatrzymującego.

Poprzedni materiał

Następny materiał