Prawo do pochówku w grobie rodzinnym

Prawo do pochowania zwłok w grobie rodzinnym

Zgodnie z art. 10 ustawy z dnia 31 stycznia 1959 r. o cmentarzach i chowaniu zmarłych:

„1. Prawo pochowania zwłok ludzkich ma najbliższa pozostała rodzina osoby zmarłej, a mianowicie:

1) pozostały małżonek(ka),

2) krewni zstępni,

3) krewni wstępni,

4) krewni boczni do 4 stopnia pokrewieństwa,

5) powinowaci w linii prostej do 1 stopnia. Prawo pochowania zwłok osób wojskowych zmarłych w czynnej służbie wojskowej przysługuje właściwym organom wojskowym w myśl przepisów wojskowych.”

Prawo pochowania zwłok osób zasłużonych wobec Państwa i społeczeństwa przysługuje organom państwowym, instytucjom i organizacjom społecznym. Prawo pochowania zwłok przysługuje również osobom, które do tego dobrowolnie się zobowiążą”.

Możność pochowania zmarłego jest własnym dobrem osobistym członków jego najbliższej rodziny, jako wartość świata uczuć i życia psychicznego każdego człowieka. W doktrynie i orzecznictwie dobro to definiowane jest jako kult pamięci osoby zmarłej. Pojęcie to obejmuje szereg wolności przysługujących człowiekowi, wypływających ze sfery uczuć i odnoszących się do postaci osoby zmarłej, a dotyczących m.in. pochowania zwłok w określony sposób i w określonym miejscu (por. A. Szpunar, Ochrona prawna kultu osoby zmarłej, „Palestra” 1978, nr 8, str. 29, oraz wyroki Sądu Najwyższego z dnia 12 lipca 1968 r., sygn. akt I CR 252/68, OSNCP 1970/1, poz. 18, i z dnia 10 lutego 1975 r., sygn. akt II CR 851/74, OSPiKA 1977/1, poz. 4). Uprawniony z tytułu dobra osobistego (a więc prawa o charakterze niemajątkowym) nie może zostać go pozbawiony i to nawet przez zmarłego za jego życia.

Grób (grobowiec) nie stanowi przedmiotu odrębnej od gruntu własności (uchwała Sądu Najwyższego z dnia 29 września 1978 r., sygn. akt III CZP 56/78, OSNCP 1979/4, poz. 68). Nie może też stanowić przedmiotu użytkowania wieczystego ani żadnego z ograniczonych praw rzeczowych. Grób może jednakże być przedmiotem określonych uprawnień, których zespół zwykło się określać jako prawo do grobu. Jego pierwotnym źródłem jest umowa, której mocą zarząd cmentarza oddaje zainteresowanej osobie miejsce na grób. W sytuacji typowej na treść prawa do grobu składają się elementy o charakterze majątkowym, jak i elementy o charakterze wyłącznie osobistym (wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 13 lutego 1979 r., sygn. akt I CR 25/79, OSNCP 1979/10, poz. 195, i składu siedmiu sędziów z dnia 11 grudnia 1990 r., sygn. akt III CRN 455/90, niepublikowany). Te pierwsze związane są przede wszystkim z koniecznością ponoszenia na rzecz zarządu cmentarza opłat za grób i mogą też występować ze względu na poniesienie wydatku na urządzenie grobu (zbudowanie grobowca, wystawienie nagrobka itp.).

Prawo do grobu

Niemajątkowym elementem prawa do grobu jest uprawnienie do pochowania w nim zmarłego (por. art. 10 ustawy o cmentarzach i chowaniu zmarłych). Uprawnienie to dotyczy zwykle określonej osoby i nabycia prawa do złożenia w grobie zwłok tej osoby i jest zazwyczaj powodem zawarcia umowy z zarządem cmentarza. Gdy w grobie został złożony zmarły, prawo do grobu obejmuje urządzenie jego wystroju, wystawienia nagrobka i wykonywanie zwyczajowo przyjętych czynności, takich jak np. składanie na grobie kwiatów i wieńców czy palenie zniczy, stanowiących wyraz czci pamięci osoby zmarłej. Uprawnienia te, aczkolwiek związane z ponoszeniem wydatków, i to nieraz znacznych, mają niewątpliwie charakter osobisty.

W razie nabycia przez określoną osobę niektórych tylko uprawnień składających się na rozumiane jako pewna całość prawo do grobu, należy przyjąć – ze względu na charakter i niepodzielność tego prawa oraz niewymierność uprawnień nań składających się – że osobie takiej przysługuje prawo do grobu.

Uprawnienie do grobu ma dwojaki charakter. Przede wszystkim jest to uprawnienie o charakterze dobra osobistego łączące się ściśle z kultem pamięci osoby zmarłej. Do dóbr osobistych człowieka należy bowiem prawo pochowania osoby bliskiej, prawo pielęgnowania jej grobu oraz prawo decydowania, czy po upływie określonego w ustawie o cmentarzach i chowaniu zmarłych okresu 20 lat od pochówku grób ten pozostanie nadal grobem tej właśnie osoby bliskiej, czy też pochowana w nim zostanie inna osoba.

Prawo do pochowania zwłok w grobie rodzinnym i uprawnienie do grobu przysługuje zatem w kolejności osobom wymienionym w art. 10 ust. 1 powołanej ustawy, przy czym uprawnienia te przysługują osobom wymienionym w dalszej kolejności dopiero wtedy, gdy brak osób wymienionych w bliższej kolejności lub gdy osoby te nie zamierzają skorzystać ze swego prawa. To samo dotyczy uprawnienia do prolongaty zakazu ponownego użycia grobu, o którym mowa w art. 7 ust. 2 ustawy.

Kto decyduje o pochowaniu zwłok w grobie rodzinnym?

O pochowaniu zwłok w grobie mającym charakter grobu rodzinnego decydują wspólnie: osoba, która poniosła koszty budowy grobu i uiściła opłatę za korzystanie z miejsca na cmentarzu, oraz członkowie najbliższej rodziny, dla której grób został przeznaczony; w razie sporu każda z wymienionych osób może się zwrócić o rozstrzygnięcie do sądu.

Prawo do grobu posiada de facto osoba, która podpisała z zarządcą cmentarza umowę o „rezerwację” kwatery. Ona w pierwszej kolejności decyduje o tym, kto może być pochowany w danym grobie.

Podobnie wypowiedział się sąd w Uchwale Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 29 września 1978 r., sygn. akt III CZP 56/78:

Czy ksiądz może odmówić pochówku w grobie rodzinnym?

„Jeżeli grób rodzinny budowany jest w wyniku porozumienia dwóch lub więcej osób (w sprawie niniejszej czynności podejmowane przez strony przed budową zdają się wskazywać na istnienie takiego porozumienia), chociażby kosztem tylko jednej z nich, to takie porozumienie co do przeznaczenia grobu powinno mieć decydujące znaczenie i być wiążące dla kontrahentów. W takim wypadku, jeżeli z góry nie ustalono, zwłoki jakich osób mają być złożone w grobie, kontrahenci powinni wspólnie podejmować decyzję w tym przedmiocie. Sytuacja jest nieco inna, gdy grób rodzinny buduje jedna osoba bez porozumienia z innymi. I w tym jednak wypadku osoba, która poniosła koszty budowy grobu rodzinnego i uiściła opłatę za korzystanie z miejsca na cmentarzu, nie może być uważana za jedynego uprawnionego. Zgodnie z powszechnym zwyczajem inni członkowie najbliższej rodziny zmarłego mają również szereg uprawnień do grobu, w którym spoczywają zwłoki zmarłego, jak prawo do stałego odwiedzania grobu, stałego utrzymywania go w należytym stanie, prawo dokonywania zmian o charakterze dekoracyjnym itp., w czym – jak podkreślił to Sąd Najwyższy w powołanej wyżej uchwale – przejawia się ich swoiste władztwo faktyczne nad grobem, i to niezależnie od częstotliwości i zakresu korzystania z tych uprawnień. Należy więc przyjąć, że i w takim wypadku członkowie rodziny są współuprawnionymi. W związku z tym nie można uznać, iż osoba, która wybudowała grób rodzinny, może sama decydować o prawie pochowania w nim zwłok innych osób, poza zwłokami tej osoby, dla której grób został wybudowany. Taka decyzja mogłaby godzić w uczucia członków najbliższej rodziny osoby już pochowanej, a ponadto mogłaby im utrudniać korzystanie z przykładowo wskazanych wyżej uprawnień. Trzeba więc przyjąć, że o pochowaniu zwłok w grobie mającym charakter grobu rodzinnego decydują wspólnie: osoba, która poniosła koszty jego budowy i uiściła opłaty za korzystanie z miejsca na cmentarzu, oraz członkowie najbliższej rodziny osoby, dla której grób został przeznaczony (chodzić tu będzie z reguły o osoby wymienione w art. 10 ustawy o cmentarzach i chowaniu zmarłych). Jeżeli osoby zainteresowane nie dojdą do porozumienia w tym przedmiocie, każda z nich może zwrócić się o rozstrzygnięcie do sądu. Do orzeczenia właściwy będzie tryb postępowania nieprocesowego, analogicznie do spraw o uregulowanie między współwłaścicielami stosunków związanych z korzystaniem z rzeczy wspólnej. Gdy chodzi o prawo materialne, to będą miały odpowiednie zastosowanie w drodze analogii przepisy kodeksu cywilnego o współwłasności rzeczy w częściach ułamkowych, a w szczególności odnoszące się do zarządzania rzeczą wspólną w granicach czynności zwykłego zarządu (art. 200–204 kc) i przekraczających te granice (art. 199 kc). Podkreślić należy, że podobne stanowisko zajął Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 16 maja 1978 r. I CR 57/78 (OSPiKA 1979/9 poz. 163). Okoliczność, kto uiścił opłaty za korzystanie z miejsca na cmentarzu i poniósł koszty wybudowania grobu rodzinnego, może mieć znaczenie i powinna być uwzględniona przy rozliczeniach pieniężnych związanych z odstępowaniem miejsc w grobie. Trudno bowiem przyznać prawo do żądania wynagrodzenia za zezwolenie na złożenie zwłok w grobie, czy też zwrotu części kosztów budowy, takiej osobie, która nie przyczyniła się finansowo do wybudowania grobu”.

Jeśli Pan jest dysponentem grobu, zawarł umowę z zarządem cmentarza, pokrył koszty, a reszta rodziny pozostawiła Panu prawo decydowania o dysponowaniu grobem – ksiądz nie ma prawa odmówić pochowania tam innej osoby. Prawo do pochówku w grobie rodzinnym przysługuje Panu i wskazanym przez Pana osobom.