Ojczym a opieka nad dzieckiem - co zrobić po śmierci żony?

Pierwszy mąż pani Heleny zmarł, z tego małżeństwa ma niepełnoletnią córkę. Wdowa niedawno wyszła ponownie za mąż i zwróciła się do nas z pytaniem, jakie prawa i obowiązki wobec pasierbicy ma ojczym. Komu w razie śmierci pani Heleny przysługiwałoby prawo do opieki nad córką? Czy drugi mąż może odbierać córkę z przedszkola, pytać o wyniki w nauce, otrzymywać informacje ze szpitala?

Pasierbica i ojczym w świetle prawa podatkowego

Córka pani Heleny z pierwszego małżeństwa jest pasierbicą dla obecnego męża swojej matki, a obecny małżonek – ojczymem dziecka. W świetle prawa podatkowego pasierbica i ojczym to osoby, które ustawodawca zalicza do kręgu najbliższej rodziny, zwalniając w całości od podatku nabycie własności rzeczy lub praw majątkowych tytułem dziedziczenia i darowizny pomiędzy tymi osobami lub po tych osobach niezależnie od wartości (art. 4a ust. 1 ustawy o podatku od spadków i darowizn).

Czy pomiędzy pasierbicą a ojczymem istnieje obowiązek wzajemnej alimentacji?

Pomiędzy pasierbem a ojczymem czy macochą istnieje obowiązek wzajemnej alimentacji. Jak stanowi przepis art. 144 § 1-2 ustawy Kodeks rodzinny i opiekuńczy (dalej „K.r.o.”):

„§ 1. Dziecko może żądać świadczeń alimentacyjnych od męża swojej matki, niebędącego jego ojcem, jeżeli odpowiada to zasadom współżycia społecznego. Takie samo uprawnienie przysługuje dziecku w stosunku do żony swego ojca, niebędącej jego matką.

§ 2. Mąż matki dziecka, niebędący jego ojcem, może żądać od dziecka świadczeń alimentacyjnych, jeżeli przyczyniał się do wychowania i utrzymania dziecka, a żądanie jego odpowiada zasadom współżycia społecznego. Takie samo uprawnienie przysługuje żonie ojca dziecka, niebędącej matką dziecka”.

Od realizacji powyższego obowiązku każda z osób może się uchylić, powołując się na sprzeczność żądania z zasadami współżycia społecznego.

Wskazanie ojczyma jak osobę upoważnioną do uzyskiwania informacji dotyczących pasierbicy

Obecny mąż pani Heleny może nadać dziecku swoje nazwisko bez konieczności jego przysposobienia (adopcji), pod warunkiem jednak, że nie nosi ono nazwiska swego ojca (co zapewne nie dotyczy omawianego przypadku). To znacznie ułatwiłoby wszelkie działania urzędowe, w szkole, w placówkach opieki medycznej, zasięganie informacji o postępach w nauce, o stanie zdrowia, odbieranie dziecka ze szkoły, przedszkola. Nawet jeśli nadanie dziecku nazwiska nie nastąpi z różnych względów, które mogą być tego uzasadnieniem, w tym z powodu przeszkód natury prawnej, pani Helena może wskazać w powyższych instytucjach swego męża (ojczyma dziecka) jako osobę upoważnioną do uzyskiwania takich informacji. Dopóki córka jest małoletnia, to matka decyduje w jej imieniu, wypełniając np. w szpitalu czy innych placówkach medycznych stosowne formularze. Szczegółowe regulacje dotyczące osób uprawnionych do zasięgania wiadomości o nauce itd. mogą wynikać ze statutu szkoły, regulaminów, dlatego w tym zakresie proszę o indywidualne zasięgnięcie informacji i ewentualnie pozyskanie treści tych dokumentów.

Czy ojczym po śmierci rodzica może zostać opiekunem prawnym pasierbicy?

Tylko Pani jest rodzicem i przedstawicielem ustawowym córki, wyłącznie mogącym ją reprezentować przy zawieraniu czynności prawnych, np. umów czy też w toku procesów sądowych, dopóki nie osiągnie pełnoletniości. Wobec śmierci drugiego z rodziców pełnia władzy rodzicielskiej przysługuje tylko pani Helenie (por. art. 94 § 1 K.r.o.). Ojczym, choć jest bez wątpienia w kręgu najbliższej rodziny i uczestniczy w codziennym wychowaniu małoletniego dziecka, nie posiada statusu jego przedstawiciela ustawowego. Gdyby nastąpiła śmierć matki, to jej córka dziedziczy na podstawie ustawy, czyli bez konieczności sporządzania testamentu, pozostawiony przez panią Helenę spadek wspólnie z mężem, każdy z nich w udziale 1/2 całości spadku (art. 931 § 1 Kodeksu cywilnego). W takiej sytuacji, jeśli córka nie zostanie wcześniej zaadoptowana przez ojczyma, powstanie problem ustanowienia opieki nad nią, jako osobą małoletnią. W tym celu konieczne jest wydanie postanowienia przez sąd opiekuńczy (rodzinny), który oczywiście może ustanowić opiekunem prawnym ojczyma. Byłoby to działanie racjonalne, skoro jest on dla córki aktualnie drugą najbliższą osobą, i tak zapewne by się stało w razie śmierci matki.

W myśl przepisu art. 149 § 1 K.r.o. opiekunem powinna być ustanowiona przede wszystkim osoba wskazana przez ojca lub matkę. Z oczywistych względów nie będzie to możliwe wobec śmierci jedynego rodzica, dlatego zgodnie z art. 149 § 2 K.r.o. opiekun powinien być ustanowiony spośród krewnych lub innych bliskich osób pozostającego pod opieką albo jego rodziców.

Kiedy ojczym nie może nadać nazwiska pasierbicy?

Problematykę zmiany nazwiska dziecka reguluje art. 90 K.r.o. Procedura ta stosowana jest właśnie w przypadku, kiedy matka dziecka wychodzi za mąż za mężczyznę, który nie jest ojcem dziecka, przynajmniej w świetle prawa. Zmiana nazwiska następuje poprzez wspólne i zgodne złożenie przez małżonków oświadczeń przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego, że dziecko będzie nosić takie samo nazwisko, jakie noszą lub będą nosić ich wspólne dzieci. Jeśli dziecko ukończyło już 13 lat, do zmiany nazwiska wymagana jest jego zgoda. Jak wskazałam wyżej, jeśli w akcie urodzenia dziecka jest wpisany jego rzeczywisty zmarły już ojciec i dziecko nosi jego nazwisko, ojczym nie może już nadać dziecku swego nazwiska.

Pani Helena i jej drugi mąż mogą również rozważyć przysposobienie córki. Dokonuje się ono na skutek określonego postępowania adopcyjnego, uwieńczonego złożeniem wniosku o przysposobienie do sądu opiekuńczego (rodzinnego). Do adopcji córki przez ojczyma potrzebna jest zgoda matki. Adopcja byłaby również możliwa także po ewentualnej śmierci matki (art. 121¹ K.r.o.), dopóki dziecko nie ukończy 18 roku życia w chwili składania wniosku o przysposobienie (art. 114 K.r.o.).

Źródła:

1. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny - Dz.U. 1964 nr 16 poz. 93
2. Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. - Kodeks rodzinny i opiekuńczy - Dz.U. 1964 nr 9 poz. 59
3. Ustawa z dnia 28 lipca 1983 r. o podatku od spadków i darowizn - Dz.U. 1983 nr 45 poz. 207