Prawa i obowiązki osoby ze służebnością osobistą mieszkania

Służebność osobista mieszkania dla mamy

Zakładam, że mówimy o służebności osobistej mieszkania. Zgodnie z art. 301 i 302 Kodeksu cywilnego:

„Art. 301. [Służebność mieszkania]

§ 1. Mający służebność mieszkania może przyjąć na mieszkanie małżonka i dzieci małoletnie. Inne osoby może przyjąć tylko wtedy, gdy są przez niego utrzymywane albo potrzebne przy prowadzeniu gospodarstwa domowego. Dzieci przyjęte jako małoletnie mogą pozostać w mieszkaniu także po uzyskaniu pełnoletności.

§ 2. Można się umówić, że po śmierci uprawnionego służebność mieszkania przysługiwać będzie jego dzieciom, rodzicom i małżonkowi.

Art. 302. [Odpowiednie stosowanie przepisów o użytkowaniu]

§ 1. Mający służebność mieszkania może korzystać z pomieszczeń i urządzeń przeznaczonych do wspólnego użytku mieszkańców budynku.

§ 2. Do wzajemnych stosunków między mającym służebność mieszkania a właścicielem nieruchomości obciążonej stosuje się odpowiednio przepisy o użytkowaniu przez osoby fizyczne”.

Zgodnie z piśmiennictwem „służebność ta uprawnia osobę, której przysługuje, do korzystania nie tylko z mieszkania, lecz również z pomieszczeń lub urządzeń przeznaczonych do wspólnego użytku mieszkańców budynku. Są to uprawnienia tak szerokie, że treść tej służebności jest podobna do treści użytkowania. Mający służebność mieszkania może przyjąć na mieszkanie małżonka i dzieci małoletnie. Inne osoby może przyjąć tylko wtedy, gdy są przez niego utrzymywane albo potrzebne przy prowadzeniu gospodarstwa domowego. Dzieci przyjęte jako małoletnie mogą pozostać w mieszkaniu także po uzyskaniu pełnoletności” (G. Sikorski [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, red. J. Ciszewski, P. Nazaruk, Warszawa 2019, art. 301).

Ponadto, „zakres ten, w braku umowy odmiennej, określa się z uwzględnieniem osobistych potrzeb uprawnionego odkodowanych w sposób zgodny z zasadami współżycia społecznego i zwyczajami miejscowymi. W konsekwencji powyższego w orzecznictwie przyjęto, że »służebność mieszkania nie obciąża całej nieruchomości, jak to ma miejsce w przypadku służebności gruntowej, ale tylko taką jej część, która wynika z okoliczności danej sprawy«. Nie budzi wątpliwości, że w związku z art. 302 § 1 k.c. osoba fizyczna uprawniona do służebności mieszkania może korzystać nie tylko z mieszkania, lecz także z pomieszczeń i urządzeń, przeznaczonych do wspólnego użytku mieszkańców budynku. W decyzji dyrektora pewnej izby skarbowej także zaprezentowano takie podejście, wskazując, że »zakres służebności, jeśli nie jest dokładnie ustalony w odrębnej umowie, to wynika z treści art. 298 i 302 k.c. i dotyczy powierzchni budynku (zarówno powierzchni wyodrębnionej, jak i wspólnej)«. Korzystanie z mieszkania w innych celach wykracza poza zakres służebności mieszkania” (M. Jankowska [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, Tom II. Własność i inne prawa rzeczowe (art. 126–352), red. M. Fras, M. Habdas, Warszawa 2018, art. 301).

Prawa mamy – służebniczki

Zatem uprawnienia Pani mamy to w szczególności:

• korzystanie nie tylko z mieszkania, lecz również z pomieszczeń lub urządzeń przeznaczonych do wspólnego użytku mieszkańców budynku,
• przyjęcie na mieszkanie małżonka i dzieci małoletnich, o ile to dotyczy tej sprawy,
• przyjęcie na mieszkanie innych osób, gdy są przez Pani mamę utrzymywane albo potrzebne przy prowadzeniu gospodarstwa domowego.

Natomiast to, czego Pani mama nie może, to głównie korzystać z budynku w zakresie pomieszczeń czy urządzeń nieprzeznaczonych do wspólnego użytku mieszkańców.

Odwołanie darowizny

Co do odwołania darowizny, to zgodnie z art. 898–902 Kodeksu cywilnego:

„Art. 898. [Odwołanie darowizny z powodu rażącej niewdzięczności]

§ 1. Darczyńca może odwołać darowiznę nawet już wykonaną, jeżeli obdarowany dopuścił się względem niego rażącej niewdzięczności.

§ 2. Zwrot przedmiotu odwołanej darowizny powinien nastąpić stosownie do przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu. Od chwili zdarzenia uzasadniającego odwołanie obdarowany ponosi odpowiedzialność na równi z bezpodstawnie wzbogaconym, który powinien się liczyć z obowiązkiem zwrotu.

Art. 899. [Przebaczenie obdarowanemu]

§ 1. Darowizna nie może być odwołana z powodu niewdzięczności, jeżeli darczyńca obdarowanemu przebaczył. Jeżeli w chwili przebaczenia darczyńca nie miał zdolności do czynności prawnych, przebaczenie jest skuteczne, gdy nastąpiło z dostatecznym rozeznaniem.

§ 2. Spadkobiercy darczyńcy mogą odwołać darowiznę z powodu niewdzięczności tylko wtedy, gdy darczyńca w chwili śmierci był uprawniony do odwołania albo gdy obdarowany umyślnie pozbawił darczyńcę życia lub umyślnie wywołał rozstrój zdrowia, którego skutkiem była śmierć darczyńcy.

§ 3. Darowizna nie może być odwołana po upływie roku od dnia, w którym uprawniony do odwołania dowiedział się o niewdzięczności obdarowanego.

Art. 900. [Forma odwołania darowizny]

Odwołanie darowizny następuje przez oświadczenie złożone obdarowanemu na piśmie.

Art. 901. [Żądanie przedstawiciela ustawowego ubezwłasnowolnionego]

§ 1. Przedstawiciel osoby ubezwłasnowolnionej może żądać rozwiązania umowy darowizny dokonanej przez tę osobę przed ubezwłasnowolnieniem, jeżeli darowizna ze względu na wartość świadczenia i brak uzasadnionych pobudek jest nadmierna.

§ 2. Rozwiązania umowy darowizny nie można żądać po upływie dwóch lat od jej wykonania.

Art. 902. [Wpływ zasad współżycia społecznego]

Przepisów o odwołaniu darowizny nie stosuje się, gdy darowizna czyni zadość obowiązkowi wynikającemu z zasad współżycia społecznego”.

Niewdzięczność osoby obdarowanej

Jak wskazuje się piśmiennictwie, „niewdzięczność obdarowanego polega na takim jego zachowaniu względem darczyńcy, które nie daje się pogodzić z moralnym nakazem poszanowania osoby świadczącej bezpłatnie jakieś dobro. Przy ocenie natężenia tej niewdzięczności należy brać pod uwagę zarówno kryterium subiektywne (punkt widzenia samego darczyńcy), jak i kryterium obiektywne (perspektywę rozsądnego uczestnika obrotu). Postulat ten wynika stąd, że z jednej strony nie sposób opierać takiej oceny jedynie na wyobrażeniach darczyńcy, które mogą okazać się sprzeczne ze zdrowym rozsądkiem, z drugiej zaś strony nie można tu lekceważyć osobistych stosunków łączących darczyńcę z obdarowanym, które mogą przecież uzasadniać ostrzejsze potępienie niektórych zachowań tego ostatniego. Niewdzięczność przybiera zatem stopień rażący, gdy oba powyższe kryteria stosowane łącznie pozwalają uznać dane zachowanie się obdarowanego względem darczyńcy za szczególnie naganne (w świetle tych kryteriów ocenia się, w jakiej mierze uczucia darczyńcy zostały urażone postępowaniem obdarowanego) (zob. także R. Trzaskowski [w:] J. Gudowski i in., Kodeks..., t. 5, Zobowiązania. Część szczegółowa, 2017, kom. do art. 898, nb 7 i n.) (…)

Cechę rażącej niewdzięczności może mieć zarówno działanie, jak i zaniechanie obdarowanego. Za przykład takiej niewdzięczności mogą na ogół służyć: ciężkie znieważenie darczyńcy, popełnienie innego przestępstwa skierowanego przeciwko jego mieniu lub osobie, opuszczenie darczyńcy w chorobie, niemające uzasadnienia zerwanie kontaktów rodzinnych itp. Każdy taki przypadek musi jednak podlegać indywidualnej ocenie w świetle wyżej opisanych przesłanek” (G. Karaszewski [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, red. J. Ciszewski, P. Nazaruk, Warszawa 2019, art. 898.).

Rażąca niewdzięczność

Zatem jeśli Pani siostra dopuści się względem Pani mamy rażącej niewdzięczności, to zajdzie możliwość odwołania przez Pani mamę darowizny, przy zastrzeżeniu pozostałych ww. przepisów prawa. Po takim odwołaniu darowizny Pani mama będzie mogła darować mieszkanie innej osobie, np. wnuczce.

Prawo do zachowku

Co do zachowku, to zgodnie z art. 991 Kodeksu cywilnego:

„§ 1. Zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału (zachowek).

§ 2. Jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia”.

Jednak podejrzewam, że bardziej chodzi tu o kwestię nie zachowku, a o to czy pomimo darowizny na rzecz siostry/wnuczki, mieszkanie to wejdzie w skład spadku. Zgodnie z art. 1039–1042 Kodeksu cywilnego:

„Art. 1039. [Zaliczenie darowizn i zapisów windykacyjnych na schedę]

§ 1. Jeżeli w razie dziedziczenia ustawowego dział spadku następuje między zstępnymi albo między zstępnymi i małżonkiem, spadkobiercy ci są wzajemnie zobowiązani do zaliczenia na schedę spadkową otrzymanych od spadkodawcy darowizn oraz zapisów windykacyjnych, chyba że z oświadczenia spadkodawcy lub z okoliczności wynika, że darowizna lub zapis windykacyjny zostały dokonane ze zwolnieniem od obowiązku zaliczenia.

§ 2. Spadkodawca może włożyć obowiązek zaliczenia darowizny lub zapisu windykacyjnego na schedę spadkową także na spadkobiercę ustawowego niewymienionego w paragrafie poprzedzającym.

§ 3. Nie podlegają zaliczeniu na schedę spadkową drobne darowizny zwyczajowo w danych stosunkach przyjęte.

Art. 1040. [Darowizna lub zapis windykacyjny przewyższające wartość schedy]

Jeżeli wartość darowizny lub zapisu windykacyjnego podlegających zaliczeniu przewyższa wartość schedy spadkowej, spadkobierca nie jest obowiązany do zwrotu nadwyżki. W wypadku takim nie uwzględnia się przy dziale spadku ani darowizny lub zapisu windykacyjnego, ani spadkobiercy zobowiązanego do ich zaliczenia.

Art. 1041. [Zaliczenie darowizny lub zapisu windykacyjnego uczynionych wstępnemu]

Dalszy zstępny spadkodawcy obowiązany jest do zaliczenia na schedę spadkową darowizny oraz zapisu windykacyjnego dokonanych przez spadkodawcę na rzecz jego wstępnego.

Art. 1042. [Sposób zaliczenia na schedę spadkową]

§ 1. Zaliczenie na schedę spadkową przeprowadza się w ten sposób, że wartość darowizn lub zapisów windykacyjnych podlegających zaliczeniu dolicza się do spadku lub do części spadku, która ulega podziałowi między spadkobierców obowiązanych wzajemnie do zaliczenia, po czym oblicza się schedę spadkową każdego z tych spadkobierców, a następnie każdemu z nich zalicza się na poczet jego schedy wartość darowizny lub zapisu windykacyjnego podlegającej zaliczeniu.

§ 2. Wartość przedmiotu darowizny oblicza się według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili działu spadku.

§ 21. Wartość przedmiotu zapisu windykacyjnego oblicza się według stanu z chwili otwarcia spadku, a według cen z chwili działu spadku.

§ 3. Przy zaliczaniu na schedę spadkową nie uwzględnia się pożytków przedmiotu darowizny lub zapisu windykacyjnego”.

Zatem, co do zasady wartość darowizny uczynionej na rzecz Pani siostry lub wnuczki Pani mamy będzie uwzględniania w schedzie spadkowej.