Praca w gospodarstwie rolnym – zaliczenie do stażu pracy

Zasady wliczania okresów pracy w indywidualnym gospodarstwie rolnym do pracowniczego stażu pracy

Zasady wliczania okresów pracy w indywidualnym gospodarstwie rolnym do pracowniczego stażu pracy regulują przepisy ustawy z dnia 20 lipca 1990 r. o wliczaniu okresów pracy w indywidualnym gospodarstwie rolnym do pracowniczego stażu pracy (Dz. U. 1990 r. Nr 54, poz. 310).

Ustawa ma zastosowanie, w sytuacji gdy przepisy prawa (ustawy, rozporządzenia) obowiązujące u danego pracodawcy pozwalają wliczać do stażu pracy okresy zatrudnienia u innego pracodawcy. Przy czym nie chodzi tu o „każdy” staż pracy, lecz tylko taki, od którego zależą uprawnienia pracownika wynikające ze stosunku pracy. Jeśli te warunki są spełnione (łącznie), praca w gospodarstwie rolnym lub prowadzenie tego gospodarstwa mogą być zaliczone do stażu pracy.

Oprócz przepisów prawa o możliwości zaliczenia stażu w innym zakładzie do stażu pracy w danym zakładzie stanowić mogą również postanowienia układu zbiorowego i porozumienia w sprawie zakładowego systemu wynagradzania (np. regulaminy wynagradzania).

Ustawa powyższa nie pozwala na zaliczenie każdej pracy w gospodarstwie lub każdego prowadzenia gospodarstwa, lecz jedynie niektóre ich przypadki, wyszczególnione w trzech punktach art. 1 ust. 1 ustawy. Ustawodawca przypadki te swoiście „reglamentuje”, w szczególności poprzez ograniczenie terminem czy wprowadzenie wymogu przejęcia gospodarstwa w następstwie pracy w tym gospodarstwie.

Zauważyć należy, że przepisy ustawy mają charakter szczególny i dlatego należy je interpretować ściśle; wyłączona zatem jest wykładnia rozszerzająca wypadki dotyczące okresów pracy w gospodarstwie rolnym.

Okres pracy w gospodarstwie wlicza się do okresów zatrudnienia, od którego zależą między innymi następujące uprawnienia przewidziane w Kodeksie pracy: wymiar urlopu wypoczynkowego, odprawa emerytalna, odprawa rentowa.

Okresy pracy w gospodarstwie rolnym podlegają wliczeniu również do stażu pracy pracowników, którzy uprawnieni są do: nagród jubileuszowych, dodatku za wieloletnią pracę (np. pracownicy samorządowi, pracownicy urzędów państwowych, nauczyciele).

Przepisy ustawy odnoszą się wyłącznie do osób wykonujących pracę w ramach stosunku pracy, a więc do osób będących pracownikami po dniu wejścia w życie ustawy.

Przepisy ustawy mają zastosowanie do pracowników wykonujących pracę w ramach stosunku pracy nawiązanego na podstawie umowy o pracę, powołania, wyboru, mianowania oraz spółdzielczej umowy o pracę.

Wliczanie do stażu pracy od którego zależą uprawnienia pracownika wynikające ze stosunku pracy okresów zatrudnienia w innych zakładach prac

Art. 1 ustawy: „ilekroć przepisy prawa lub postanowienia układu zbiorowego pracy albo porozumienia w sprawie zakładowego systemu wynagradzania przewidują wliczanie do stażu pracy, od którego zależą uprawnienia pracownika wynikające ze stosunku pracy, okresów zatrudnienia w innych zakładach pracy, do stażu tego wlicza się pracownikowi także:

1. okresy prowadzenia indywidualnego gospodarstwa rolnego lub pracy w takim gospodarstwie, prowadzonym przez współmałżonka,
2. przypadające przed dniem 1 stycznia 1983 r. okresy pracy po ukończeniu 16 roku życia w gospodarstwie rolnym prowadzonym przez rodziców lub teściów, poprzedzające objęcie tego gospodarstwa i rozpoczęcie jego prowadzenia osobiście lub wraz ze współmałżonkiem,
3. przypadające po dniu 31 grudnia 1982 r. okresy pracy w indywidualnym gospodarstwie rolnym w charakterze domownika w rozumieniu przepisów o ubezpieczeniu społecznym rolników indywidualnych i członków ich rodzin”.

Okresy pracy w gospodarstwie w charakterze domownika które można wliczyć do stażu pracy

Zgodnie z ust. 1 pkt 3 tegoż artykułu trzecim okresem, który można wliczyć do pracowniczego stażu pracy, jest praca w gospodarstwie w charakterze domownika. Dotyczy to jednak tylko pracy po dniu 31 grudnia 1982 r., czyli po objęciu rolników ubezpieczeniem społecznym.

Przesądzające znaczenie ma stwierdzenie, czy mamy do czynienia z „domownikiem” w rozumieniu tego przepisu, który odsyła z kolei do uregulowań na temat ubezpieczenia społecznego rolników indywidualnych i ich rodzin.

Przepisami dotyczącymi ubezpieczenia społecznego rolników były: od dnia 1 stycznia 1983 r.: ustawa z dnia 14 grudnia 1982 r. o ubezpieczeniu rolników indywidualnych i członków ich rodzin (j.t. Dz. U. z 1989 r. Nr 24, poz. 133 z późn. zm.), a od dnia 1 stycznia 1991 r. (i nadal): ustawa z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (j.t. Dz. U. z 1998 r. Nr 7, poz. 25 z późn. zm).

Obie ustawy zawierają legalne definicje domownika, różniące się od siebie. W zależności od okresu, w jakim wykonywana była praca w charakterze domownika, posługujemy się pojęciem domownika w rozumieniu obowiązujących w tym okresie przepisów, zgodnie z zasadą dalszego działania ustawy dawnej (nieretroakcji).

Pojęcie domownika według ustawy z 1982 roku

W ustawie z 1982 r. (art. 2 pkt 2) pojęciem domownika określa się osobę, która spełnia łącznie pięć warunków:

1. jest członkiem rodziny rolnika lub inną osobą pracującą w gospodarstwie rolnym,
2. pozostaje we wspólnym gospodarstwie domowym z rolnikiem,
3. ukończyła 16 lat,
4. nie podlega obowiązkowi ubezpieczenia na podstawie innych przepisów,
5. praca w gospodarstwie rolnym stanowi jej główne źródło utrzymania.

Poszczególne elementy definiujące muszą wystąpić łącznie.

Dodatkowe określenie (pomimo braku delegacji w ustawie) niektórych z wymienionych warunków zawiera wydane na podstawie ustawy z 1982 r. rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 28 marca 1983 r. w sprawie wykonania niektórych przepisów ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników indywidualnych i członków ich rodzin (Dz. U. Nr 21, poz. 94 z późn. zm.). Z § 2 rozporządzenia wynika bowiem, że:

1. domownik pozostaje z rolnikiem we wspólnym gospodarstwie domowym, jeżeli zamieszkuje na terenie gospodarstwa rolnego prowadzonego przez rolnika lub w bezpośrednim jego sąsiedztwie,
2. praca w gospodarstwie rolnym stanowi główne źródło utrzymania domownika, jeżeli nie osiąga on dochodów z innych źródeł w wysokości przekraczającej miesięcznie połowę najniższego wynagrodzenia obowiązującego w gospodarce uspołecznionej,
3. praca w gospodarstwie rolnym nie stanowi głównego źródła utrzymania, jeżeli domownik kształci się w szkole ponadpodstawowej lub wyższej albo rolnik udowodni, że domownik jest inwalidą I lub II grupy albo III grupy, jeżeli jest całkowicie niezdolny do pracy w gospodarstwie rolnym,
4. nie uznaje się za domownika osoby niebędącej członkiem rodziny rolnika, jeżeli z charakteru wykonywanej przez nią pracy wynika, że powinna być ona zatrudniona na podstawie umowy o pracę.

Okres pracy w gospodarstwie rolnym przypadający od dnia 1 stycznia 1983 r. do dnia 31 grudnia 1990 r

Okres pracy w gospodarstwie rolnym przypadający od dnia 1 stycznia 1983 r. do dnia 31 grudnia 1990 r. (okres obowiązywania ustawy z 1982 r.) będzie mógł więc być uwzględniany tylko wtedy, gdy dana osoba spełniała będzie warunki określone w definicji domownika, a jednocześnie wykonując pracę w gospodarstwie rolnym, nie uczyła się w szkole ponadpodstawowej lub wyższej.

Pobieranie nauki w szkole ponadpodstawowej lub wyższej wyklucza więc możliwość uznania, iż praca w gospodarstwie rolnym domownika stanowi główne źródło utrzymania – a w konsekwencji uniemożliwia zaliczenie danej osoby do kręgu „domowników”.

Bez znaczenia dla uznania danej osoby za domownika jest okoliczność, że przez cały okres nauki mieszkała we wspólnym gospodarstwie z rodzicami i pracowała w ich gospodarstwie rolnym.

W orzecznictwie przyjęto stanowisko, że stosownie do treści art. 6 ustawy z dnia 14 czerwca 1960 r. Kodeks postępowania administracyjnego (j.t. Dz. U. z 2000 r. Nr 98, poz. 1071 z późn. zm.) organy administracji publicznej działają na podstawie przepisów prawa.

Natomiast przepisy ustawy z 1982 r. oraz wydanego z jej delegacji rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 28 marca 1983 r. w sprawie wykonania niektórych przepisów ustawy o ubezpieczeniu społecznym są przepisami bezwzględnie obowiązującymi i możliwość ich zastosowania uzależniona jest od spełnienia przesłanek określonych w ich treści.

Nie można zatem prowadzić postępowania wyjaśniającego w kierunku ustalenia, czy praca danej osoby w gospodarstwie rolnym rodziców w trakcie pobierania nauki w szkole ponadpodstawowej stanowiła główne źródło jej utrzymania, skoro z cytowanych wyżej przepisów wynika wprost, iż praca w gospodarstwie rolnym nie stanowi głównego źródła utrzymania, jeżeli domownik kształci się w szkole ponadpodstawowej lub wyższej (por. wyrok WSA w Warszawie z dnia 20 września 2006 r., sygn. akt II SA/Wa 983/06, LEX nr 265605; wyrok WSA w Łodzi z dnia 31 stycznia 2007 r., sygn. akt III SA/Łd 425/06, niepublikowany; wyrok WSA w Warszawie z dnia 2 marca 2007 r., sygn. akt II SA/Wa 2145/06, niepublikowany; wyrok WSA w Łodzi z dnia 16 stycznia 2008 r., sygn. akt III SA/Łd 759/07, niepublikowany).

Pojęcie domownika według ustawy z 1990 roku

W ustawie z 1990 r. (art. 6 pkt 2) pojęciem domownika określa się osobę, która spełnia łącznie pięć warunków:

1. jest osobą bliską rolnikowi,
2. pozostaje we wspólnym gospodarstwie domowym z rolnikiem lub zamieszkuje na terenie jego gospodarstwa rolnego albo w bliskim sąsiedztwie,
3. ukończyła 16 lat,
4. stale pracuje w tym gospodarstwie rolnym,
5. nie jest związana z rolnikiem stosunkiem pracy.

Zakresy pojęcia domownika, jakie występują na gruncie ustawy z 1982 r. i 1990 r., różnią się od siebie, choć wykazują wiele wspólnych elementów (por. S. Giziński, Praca w charakterze domownika, s. 17).

W definicji zawartej w ustawie z 1990 r. brak jest wymogu, by praca w gospodarstwie stanowiła główne źródło utrzymania, natomiast istnieje wymóg stałej pracy w gospodarstwie – to najpoważniejsza różnica pomiędzy zakresami tych pojęć. Na gruncie ustawy z 1990 r. dla objęcia domownika zakresem ubezpieczenia społecznego rolników wystarczający jest bowiem fakt, że dana osoba stale pracuje w gospodarstwie rolnym, przy czym nie pozostaje z rolnikiem w stosunku zatrudnienia, natomiast nie wymaga się, by praca w tym gospodarstwie stanowiła jej główne źródło utrzymania (zob. M. Orlewski, Ł. Słotwiński, Zakres podmiotowy ubezpieczenia społecznego rolników, „Rejent″ 2005, nr 2, s. 149).

Ustawa z 1990 r. nie określa, co należy rozumieć pod pojęciem osoby bliskiej rolnikowi. Przyjąć więc należy, że będą to zarówno osoby powiązane z rolnikiem więzami rodzinnymi (najczęściej najbliżsi krewni lub małżonek, ale mogą być także dalsi krewni, powinowaci), jak również osoby związane z rolnikiem więzami o charakterze emocjonalnym, czy wreszcie pozostające z nim w faktycznym związku (np. konkubinat). Zawsze jednak będzie to osoba, której osobiste relacje z rolnikiem uzasadniają wykonywanie pracy bez wynagrodzenia w gospodarstwie rolnika.

Przesłanka stałej pracy w gospodarstwie nie będzie spełniona, jeśli dana osoba pracowała będzie w gospodarstwie rolnym jedynie dorywczo, np. w przypadku dwuzawodowca. „Stale” oznacza bowiem niezmiennie, jednakowo, nieustannie, zawsze, ciągle, przez cały czas.

Również sam fakt zamieszkiwania wspólnie z rodzicami w gospodarstwie rolnym po ukończeniu 16. roku życia nie daje podstaw dla przypisania takiej osobie statusu domownika (wyrok Sądu Apelacyjnego w Rzeszowie z dnia 28 czerwca 1994 r., sygn. akt III AUr 206/94, OSAiSN 1994, nr 78, poz. 62, s. 57).

Co nie jest stałą pracą w gospodarstwie?

Stałą pracą w gospodarstwie nie jest też:

1. doraźna pomoc w wykonywaniu typowych obowiązków domowych, zwyczajowo wymaganych od dzieci jako członków rodziny rolnika (wyrok SN z dnia 10 maja 2000 r., sygn. akt II UKN 535/99, OSNP 2001, nr 21, poz. 650),
2. praca w czasie ferii lub wakacji.

Nauka w szkole średniej, w innej miejscowości od miejsca zamieszkania, odbywana w systemie dziennym, uniemożliwia podjęcie stałej pracy w gospodarstwie rolnym w rozmiarze pozwalającym na jej zaliczenie do okresu zatrudnienia (tak wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 24 stycznia 1996 r., sygn. akt III AUr 833/95, OSA 1998, nr 4, poz. 15, s. 67, LEX nr 32842 z glosą krytyczną M. Niedośpiała, OSA 1999, nr 7-8, s. 106).

Inaczej zdecydował jednak Sąd Apelacyjny w Rzeszowie. Uznał on, że każdy przypadek wskazywania na pracę w gospodarstwie rolnym powinien być oceniany indywidualnie, tzn. z uwzględnieniem wszelkich towarzyszących okoliczności, m.in. wieku osoby powołującej się na taką pracę, wykonywane czynności, charakter i rozmiar gospodarstwa, liczbę domowników oraz inne, nawet obiektywne, istniejące po stronie danej osoby (np. uczęszczanie do szkoły w miejscowości znacznie oddalonej od miejsca zamieszkania – położenie gospodarstwa rolnego).

Jeśli dana osoba po ukończeniu 16. roku życia zamieszkiwała wraz z rodzicami, dojeżdżając jednocześnie do szkoły średniej w sąsiedniej miejscowości – a poza godzinami pracy spędzonymi w szkole stale pracowała w ich gospodarstwie, to okres jej pracy w gospodarstwie powinien być zaliczony do pracowniczego stażu pracy (wyrok Sądu Apelacyjnego w Rzeszowie z dnia 21 lutego 1995 r., sygn. akt III AUr 3/95, OSA 1997, nr 10, s. 70, LEX nr 29420 z glosą częściowo krytyczną M. Niedośpiała, OSA 1997, nr 10, s. 70).

Podobne stanowisko zajął Sąd Apelacyjny w Białymstoku, uznając, że dla zaliczenia okresu pracy w gospodarstwie rolnym po 16. roku życia do okresów ubezpieczenia bez znaczenia pozostaje fakt jednoczesnego uczęszczania do szkoły ponadpodstawowej, o ile oczywiście z całokształtu okoliczności sprawy wynika, że nauka nie wykluczała możliwości stałej pracy w gospodarstwie.

Z pewnością uznanie pracy za stałą w gospodarstwie rolnym wyklucza np. zamieszkiwanie danej osoby w internacie (wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 28 czerwca 1991 r., sygn. akt III AUr 23/91, OSAiSN 1992, nr 10, s. 37, LEX nr 13667 z glosą aprobującą z pewnymi zastrzeżeniami M. Niedośpiała, OSAiSN 1992, nr 10, s. 37).

Zmiany definicji domownika od dnia 1 stycznia 1991 roku

Na tle zmiany definicji domownika od dnia 1 stycznia 1991 r. należy wyróżnić 3 sytuacje prawne domownika:

1. kiedy domownik nie uczył się w szkole ponadpodstawowej albo wyższej, a stale pracował w gospodarstwie rolnym i z tego tytułu podlegał ubezpieczeniu z mocy ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników,
2. kiedy domownik uczył się w szkole i nie mógł stale świadczyć pracy w gospodarstwie, a tym samym nie spełniał wymogów definicji domownika i nie powinien wówczas podlegać ubezpieczeniu, 
3. kiedy mimo nauki w szkole stale pracował w gospodarstwie rolnym i był zgłoszony do ubezpieczenia jako domownik (T. Libera, Zaliczanie pracy w gospodarstwie rolnym, „Serwis Prawno-Pracowniczy″ 2002, nr 18, s. 6).

Samo zamieszkiwanie w gospodarstwie rolnym nawet przez znaczną część roku czy fakt zameldowania nie jest wystarczającym warunkiem uznania stałej pracy (M. Orlewski, Ł. Słotwiński, Zakres podmiotowy ubezpieczenia społecznego rolników, „Rejent″ 2005, nr 2, s. 149).

Stała praca w gospodarstwie rolnym wymaga pewnego psychicznego nastawienia, polegającego na wiązaniu się w pewnym okresie z gospodarstwem rolnym i nieszukaniu stałego zatrudnienia poza nim (cyt. wyrok Sądu Apelacyjnego w Rzeszowie z dnia 28 czerwca 1994 r.).

Za bliskie sąsiedztwo uznać można taką odległość, która umożliwia codzienne dojście do gospodarstwa i powrót do miejsca zamieszkania z uwzględnieniem tradycyjnego czasu pracy (M. Orlewski, Ł. Słotwiński, Zakres podmiotowy ubezpieczenia, s. 149).

Ustawy z 1982 r. oraz z 1990 r. definiujące pojęcie domownika nie wskazują okoliczności zgłoszenia domownika do ubezpieczenia społecznego i opłacania składek (ewentualnie ich nieopłacanie – w sytuacji zwolnienia z ich opłacania).

Ustawy te jednak ze statusem domownika łączyły obowiązek ubezpieczenia społecznego. Skoro więc definicja domownika została skonstruowana po to, by określić, kiedy istnieje obowiązek ubezpieczenia – nie można było definiować domownika poprzez ten element (tj. zgłoszenie do ubezpieczenia).

Ustawa z 1982 r. przewidywała obowiązkowe objęcie domowników rolniczym ubezpieczeniem społecznym i obowiązek opłacania składek.

Jeżeli składki nie były opłacane, to okresu tego nie można wliczyć do pracowniczego stażu pracy (R. Skwarło, Zaliczenie pracy w gospodarstwie, „Wspólnota” 2006, nr 167).

Również Sąd Najwyższy wypowiedział się na temat możliwości uwzględnienia okresów pracy w gospodarstwie rolnym rodziców od dnia 1 stycznia 1983 r. (sprawa dotyczyła ubiegania się ubezpieczonego o rentę pracowniczą) – jeśli dana osoba podlegała jako domownik obowiązkowi ubezpieczenia i zostały za nią opłacone składki na ubezpieczenie społeczne rolników indywidualnych (do dnia 31 grudnia 1990 r.) lub na ubezpieczenie społeczne rolników (po dniu 31 grudnia 1990 r.) (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 23 września 1998 r., sygn. akt II UKN 230/98, OSNP 1999, nr 20, s. 657, LEX nr 37695).

Naczelny Sąd Administracyjny wypowiedział jednak pogląd przeciwny, podnosząc, że zaświadczenie o pracy w charakterze domownika powinno być wydane w oparciu o definicję domownika zawartą w ustawie, z której nie wynika powiązanie tego pojęcia z ubezpieczeniem społecznym płaconym przez rolnika (wyrok NSA z dnia 5 października 2001 r., sygn. akt II SA 1858/2001 1858/2001, LEX nr 53365). Pogląd ten podzielił WSA w Łodzi w wyroku z dnia 31 stycznia 2007 r., sygn. akt III SA/Łd 425/06 (niepublikowany).

Reasumując, stwierdzić należy, że pracodawca ma rację, twierdząc, że okresy pracy w gospodarstwie rolnym rodziców, począwszy od dnia 1 stycznia 1983 r., mogą być zaliczane do pracowniczego stażu pracy, pod warunkiem że pracownik podlegał w danym okresie ubezpieczeniu jako domownik, i z tego tytułu były za niego opłacane składki na ubezpieczenie społeczne rolników indywidualnych.