Oszustwo siostry w celu przejęcia spadku

Zacznę od kwestii dysponowania majątkiem ojca w postaci pieniędzy na koncie ze zbycia mieszkania.

Być może opiekun – siostra dopuściła się przywłaszczenia. Przywłaszczenie polega na rozporządzeniu cudzą rzeczą lub prawem majątkowym jak własnym, a zatem na uzurpowaniu sobie prawa własności do rzeczy bez żadnego tytułu prawnego.

Przedmiotem przywłaszczenia może być rzecz ruchoma lub prawo majątkowe, przy czym ustawodawca przewidział kwalifikowany typ przestępstwa zagrożony karą wyższą (od 3 miesięcy do 5 lat) w przypadku, gdy przywłaszczono rzecz powierzoną, oraz uprzywilejowany w wypadku mniejszej wagi lub przywłaszczenia rzeczy znalezionej, zagrożony karą grzywny, ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku.

Do przywłaszczenia dochodzi w momencie, kiedy sprawca postąpi z rzeczą, jak ze swoją własnością, to znaczy – sprzeda ją, podaruje, odmówi wydania itd.

W zwyczajnym przypadku przywłaszczenia sprawca podlega karze pozbawienia wolności do 3 lat (art. 284 K.k.). Podobnie jak w wypadku kradzieży, gdy pokrzywdzonym jest osoba najbliższa, ściganie następuje na jej wniosek. Obydwa przestępstwa znają też kwalifikowany typ, zagrożony karą od roku do 10 lat, jeżeli przedmiotem czynu zabronionego jest mienie znacznej wartości, to jest takie, którego wartość w chwili popełnienia czynu przekracza dwustukrotną wysokość najniższego miesięcznego wynagrodzenia (art. 115 § 5 K.k.) albo dobra o istotnym znaczeniu dla kultury (art. 294 § 1 i 2 K.k.).

Ale aby tę sprawę „ruszać” w tym kierunku, warto się upewnić co do losów środków z konta ojca. Bowiem bezpodstawne zawiadomienie organów ścigania może mieć nieprzyjemne skutki.

Najlepiej byłoby złożyć sprawę o stwierdzenie nabycia spadku i spis inwentarza. Bez względu na to czy był testament – w toku spisu inwentarza wyjdą na jaw i wysokość środków na koncie i ich losy. W międzyczasie zawsze można złożyć zawiadomienie o przestępstwie do prokuratury.

Nieważność testamentu ustala sąd przede wszystkim w toku postępowania o stwierdzenie nabycia spadku. Wynika to z art. 670 K.p.c., który nakłada na sąd obowiązek badania z urzędu, kto jest spadkobiercą. Także w toku innych postępowań, np. o wykonanie zapisu, rozstrzygana jest kwestia ważności testamentu, w którym zapis został dokonany.

Za utrwalony należy uważać pogląd, według którego powództwo o ustalenie ważności lub nieważności testamentu jest dopuszczalne, jeżeli interes prawny powoda nie może być zaspokojony w innym postępowaniu, w szczególności w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku albo w postępowaniu o uchylenie lub zmianę postanowienia o stwierdzenie nabycia spadku (tak SN w uchwale Składu Siedmiu Sędziów z dnia 30 grudnia 1968 r. III CZP 103/68 OSNCP 1969/5 poz. 85).

III. Krąg osób zainteresowanych w ustaleniu, czy konkretny testament jest ważny, czy nieważny, jest szeroki. Wchodzą tu w grę nie tylko spadkobiercy, ale i inne osoby, np. zapisobiercy, osoby uprawnione do zachowku, wierzyciele i dłużnicy spadku.

Zgodnie z art. 945 K.c.: „§ 1. Testament jest nieważny, jeżeli został sporządzony:

1) w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli;

2) pod wpływem błędu uzasadniającego przypuszczenie, że gdyby spadkodawca nie działał pod wpływem błędu, nie sporządziłby testamentu tej treści;

3) pod wpływem groźby.

§ 2. Na nieważność testamentu z powyższych przyczyn nie można się powołać po upływie lat trzech od dnia, w którym osoba mająca w tym interes dowiedziała się o przyczynie nieważności, a w każdym razie po upływie lat dziesięciu od otwarcia spadku”.

Stan wyłączający świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli jest w prawie polskim traktowany jako wada oświadczenia woli.

Przyczyny wyłączające świadomość lub swobodę są przykładowo wymienione w art. 82. Chodzi o pewne stany trwałe, takie jak choroba psychiczna czy niedorozwój umysłowy, ale także o przemijające zaburzenia czynności psychicznych. Do tej drugiej grupy zalicza się upojenie alkoholowe, pozostawanie pod wpływem narkotyków, stan nieprzytomności spowodowany wysoką gorączką lub schorzeniami związanymi ze starością. Nieważny będzie także testament sporządzony przez spadkodawcę pozostającego pod wpływem hipnozy.

Przy sporządzaniu testamentu brak świadomego oraz swobodnego podjęcia decyzji i wyrażenia woli może nastąpić z jakichkolwiek powodów, nawet jeżeli testator nie znajduje się w stanie nieprzytomności lub zakłócenia czynności psychicznych. Art. 945 § 1 pkt 1 pomija przyczyny anormalności stanu psychicznego. Wskazuje to na chęć ustawodawcy zapewnienia, w możliwie szerokim zakresie, swobody testowania.

Ustawa odwołuje się do stanu wyłączającego świadome powzięcie decyzji i wyrażenie woli oraz do stanu wyłączającego swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli. Oświadczenie woli testatora jest świadome, jeżeli w czasie sporządzania testamentu nie występowały żadne zaburzenia świadomości, a testator jasno i wyraźnie zdaje sobie sprawę, że sporządza testament o określonej treści. Oświadczenie to jest swobodne, jeśli spadkodawca nie kieruje się motywami intelektualnymi lub pobudkami uczuciowymi mającymi charakter chorobliwy, nie pozostaje pod dominującym wpływem czyjejkolwiek sugestii i zachowuje wewnętrzne poczucie swobody postępowania.

Ważny jest testament sporządzony – przez osobę chorą psychicznie, ale nie ubezwłasnowolnioną – w okresie tzw. lucidum intervallum.

Nieważny jest testament sporządzony przez osobą ubezwłasnowolnioną.

Z brzmienia art. 945 § 1 zdaje się wynikać, że sporządzenie testamentu pod wpływem wady pociąga za sobą bezwzględną nieważność dokonanej czynności. Jednakże sformułowania zawarte w art. 945 § 2 powodują, że charakter powstającej nieważności staje się niejednoznaczny. Zgodnie z powszechnie przyjętym poglądem, nieważność bezwzględna musi być uwzględniana przez sąd z urzędu, a powoływać się na nią może w każdym czasie każdy zainteresowany. Z art. 945 zaś wynika, że na nieważność testamentu związaną z wadami oświadczenia woli spadkodawcy może powoływać się osoba zainteresowana, ale tylko w określonym w ustawie terminie. Nie jest przy tym jednoznaczne, czy sąd może uwzględnić z urzędu nieważność testamentu wynikającą z art. 945 § 1 po upływie terminów przewidzianych w § 2 tego przepisu.

Należy przyjąć, że sporządzenie testamentu obciążonego wadami oświadczenia woli powoduje bezwzględną nieważność tej czynności. Klasyczna konstrukcja bezwzględnej nieważności ulega pewnej modyfikacji, polegającej na ograniczeniu w czasie możliwości powoływania się na tę nieważność. Należy sądzić, że wprowadzenie w art. 945 § 2 terminów spowodowane zostało względami praktycznymi: w miarę upływu czasu zwiększają się trudności dowodowe, a zmiana kręgu spadkobierców prowadziłaby do poważnych komplikacji prawnych i faktycznych (szerzej o tej problematyce A. Mączyński: Nieważność testamentu sporządzonego pod wpływem wady oświadczenia woli, Problemy kodyfikacji prawa cywilnego. Księga pamiątkowa prof. Z. Radwańskiego, Poznań 1990, s. 403 i n.).

Nie musiał wpłynąć wniosek o stwierdzenie nabycia spadku, testament mógł zostać otwarty u notariusza, lub nie – bo w zasadzie żadnego spadku nie ma.

W toku postępowania można udowodniać także nieistnienie podstawy wydziedziczenia.

„Art. 1008. Spadkodawca może w testamencie pozbawić zstępnych, małżonka i rodziców zachowku (wydziedziczenie), jeżeli uprawniony do zachowku:

1) wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego;

2) dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci;

3) uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.

Art. 1009. Przyczyna wydziedziczenia uprawnionego do zachowku powinna wynikać z treści testamentu.”

Jeżeli z treści testamentu nie wynika, co było przyczyną wydziedziczenia, ale istnienie takiej przyczyny można udowodnić bez żadnych wątpliwości (np. istnieje wyrok skazujący uprawnionego do zachowku za ciężkie uszkodzenie ciała spadkodawcy), wydziedziczenie pozostanie nieważne. Nieważne jest także wydziedziczenie, gdy spadkodawca podał w testamencie inną przyczynę niż ta, która istniała w rzeczywistości i którą można udowodnić.

Niespełnienie wymagań zawartych w art. 1008 i 1009 prowadzi do nieważności wydziedziczenia. Pozostaje to jednak bez wpływu na ważność pozostałych rozrządzeń testamentowych. Nieważność wydziedziczenia powoduje, że osoba wydziedziczona bez przyczyny zostaje wyłączona od dziedziczenia ustawowego, ale może domagać się należnego jej zachowku (por. orz. SN z 9 lutego 1961 r., 1 CR 365/60, OSPiKA 1962, nr 3, poz. 74; z glosą J. Gwiazdomorskiego, OSPiKA 1963, nr 6, poz. 136).

Zgodnie z Uchwałą Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 24 stycznia 2007 r. III CZP 149/2006 LexPolonica nr 1152325 Biuletyn Sądu Najwyższego 2007/1: Spadkobierca wydziedziczony może żądać sporządzenia spisu inwentarza, jeżeli uprawdopodobni, że jest uprawniony do zachowku (art. 637 § 1 K.p.c.).

Postępowanie w przedmiocie sporządzenie spisu inwentarza uregulowane zostało przepisami art. 637-639 K.p.c. oraz rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 1 października 1991 r. w sprawie szczegółowego trybu postępowania przy zabezpieczaniu spadku i sporządzaniu spisu inwentarza (Dz. U. 1991 r. Nr 92, poz. 411; dalej: „rtpzs”). Postępowanie to ma na celu ustalenie składu i wartości całego spadku, do spisu inwentarza wciąga się bowiem majątek spadkodawcy z zaznaczeniem wartości każdego przedmiotu, jak również długi spadku. Wykazuje się też w nim wartość czystego spadku, z uwzględnieniem wartości rzeczy i praw spornych (§ 28 ust. 1 rtpzs).

W judykaturze oraz w piśmiennictwie podkreśla się znaczenie spisu inwentarza jako instrumentu zapewniającego ograniczenie odpowiedzialności spadkobierców za długi spadkowe (por. uzasadnienie uchwały Sądu Najwyższego z dnia 23 sierpnia 2006 r. III CZP 52/2006 Biuletyn Sądu Najwyższego 2006/8). Nie ulega wątpliwości, że sporządzenie spisu inwentarza służy realizacji nie tylko roszczenia o zapłatę długu spadkowego, ale również roszczeń o zachowek oraz o wykonanie zapisu. Z tego właśnie względu ustawodawca do kręgu podmiotów legitymowanych do złożenia wniosku o sporządzenie spisu inwentarza zaliczył – w art. 637 § 1 K.p.c. – spadkobierców, uprawnionych do zachowku oraz zapisobierców. Zastrzegł jednak wyraźnie – co należy podkreślić – że osoby te nie muszą wykazywać swego uprawnienia, gdyż wystarczające jest jego uprawdopodobnienie.

Zgodnie z art. 991 § 1 K.c. uprawnionymi do zachowku są zstępni, małżonek oraz rodzice spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy. Osoby te mogą zostać pozbawione uprawnienia do zachowku w następstwie wydziedziczenia dokonanego przez spadkodawcę w testamencie z przyczyn określonych w art. 1008 pkt 1-3 K.c.

Wyrażona przez spadkodawcę w testamencie wola pozbawienia uprawnionego należnego mu zachowku nie zawsze jednak odniesie zamierzony skutek. Wydziedziczenie może zostać dokonane skutecznie jedynie w ważnym testamencie, oczywiste jest bowiem, że nieważność testamentu pociąga za sobą nieważność wydziedziczenia. Tak samo ocenić należy wydziedziczenie dokonane z przyczyny nieprzewidzianych przez ustawodawcę, bądź też wyartykułowane w testamencie w sposób uniemożliwiający zidentyfikowanie przyczyny wydziedziczenia (art. 1009 K.c.). Bezskuteczne będzie również wydziedziczenie, jeżeli okaże się, że uzasadniająca je przyczyna w rzeczywistości nie istnieje albo że spadkodawca przebaczył uprawnionemu do zachowku (art. 1010 K.c.).

Nie może budzić wątpliwości, że skoro wadliwe wydziedziczenie nie wywołuje skutku zamierzonego przez spadkodawcę, uprawniony może dochodzić zachowku, powołując się na nieważność, czy też bezskuteczność wydziedziczenia. Stanowisko takie prezentowane jest konsekwentnie w orzecznictwie (por. wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 23 czerwca 1998 r. III CKN 561/97 niepubl.; z dnia 7 listopada 2002 r. II CKN 1397/2000 LexPolonica nr 377439; z dnia 9 grudnia 1974 r. I CR 873/74 LexPolonica nr 311931). Aprobuje je także doktryna.

Możliwość wykazania bezskuteczności (nieważności) wydziedziczenia, a w konsekwencji zaspokojenia roszczenia o zachowek, usprawiedliwia interes uprawnionego do żądania sporządzenia spisu inwentarza. W takiej bowiem sytuacji niewątpliwie wchodzi w rachubę uprawdopodobnienie uprawnienia do zachowku.

Reasumując, należy złożyć wniosek o spis inwentarza, o podważenie wydziedziczenia, w toku sprawdzić, czy środki zostały faktycznie przywłaszczone i ewentualnie zawiadomić prokuraturę.