Osiągnięcie wieku emerytalnego a wypowiedzenie umowy o pracę

Czy osiągniecie wieku emerytalnego może stanowić przyczynę wypowiedzenia umowy o pracę przez pracodawcę?

Podstawę prawną niniejszej opinii stanowią przepisy Kodeksu pracy, zwanego dalej K.p.

W treści pytania nie wskazuje Pan, na jakiej podstawie świadczy pracę, tj. czy jest to umowa na czas nieokreślony, czy określony. Ma to istotne znaczenie z punktu widzenia procedury rozwiązania umowy o pracę. Dla potrzeb niniejszej opinii przyjmuję, że podstawę zatrudnienia stanowi umowa o pracę na czas nieokreślony.

W opisanej przez Pana sytuacji zasadą jest, że osiągniecie wieku emerytalnego może stanowić przyczynę wypowiedzenia umowy o pracę. Od czasu do czasu pojawiają się jednak odmienne poglądy Sądu Najwyższego, które jednak nie znajdują większego zastosowania w praktyce.

Czy nabycie uprawnień emerytalnych jest uzasadnionym kryterium doboru pracownika do zwolnienia?

Jeżeli do wypowiedzenia dochodzi z przyczyn dotyczących pracodawcy, z powodu redukcji etatów, to wiek emerytalny i nabycie uprawnień emerytalnych są uzasadnionym kryterium doboru pracownika do zwolnienia. Jest to zgodne z zasadami współżycia społecznego: jeżeli pracodawca zwalnia część załogi, to przede wszystkim tych, którzy mają inne źródło utrzymania, czyli np. emeryturę, a chroni tych, którzy nie mają źródeł utrzymania, mają natomiast na utrzymaniu rodziny.

Problemem jest to, czy sam wiek emerytalny jest wystarczającą przesłanką wypowiedzenia umowy. Mamy trzy rodzaje wieku emerytalnego:

• wiek powszechny;
• obniżony wiek emerytalny dla poszczególnych grup pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach, np. górników, kolejarzy itp.;
• wcześniejszy wiek emerytalny, np. nauczyciele przechodzą na emeryturę wieku powszechnego, ale przy spełnieniu przesłanek szczególnych mogą nabyć prawo do emerytury w wieku wcześniejszym.

Co do wcześniejszego wieku, Sąd Najwyższy w wyrokach z 8 kwietnia 1999 r. (sygn. akt I PKN 105/99) i z 15 października 1999 r. (sygn. akt I PKN 111/99) przyjął, że przejście na wcześniejszą emeryturę jest uprawnieniem pracownika, jego przywilejem. Osiągnięcie tego wcześniejszego wieku emerytalnego nie uprawnia do wypowiedzenia umowy tylko z tego powodu.

Trochę inaczej Sąd Najwyższy podchodzi do powszechnego i obniżonego wieku emerytalnego. W wyrokach z 10 kwietnia 1997 r. (sygn. akt I PKN 90/97), z 26 listopada 2003 r. (sygn. akt I PK 616/02) i z 25 lipca 2003 r. (I PK 305/02) Sąd Najwyższy raczej przyjmował, że osiągnięcie powszechnego czy obniżonego wieku emerytalnego uzasadnia wypowiedzenie umowy o pracę. Wynika to z tego, że zarówno powszechny, jak i obniżony wiek emerytalny zostały ustanowione ze względów zdrowotnych. Przyjmuje się, że osoba osiągająca ten odpowiedni wiek (a w przypadku warunków szczególnych – kiedy jest większe narażenie na wcześniejsze zużycie organizmu – ten wiek obniżony), ma już obniżoną sprawność psychofizyczną. Z tych względów pracodawca ma prawo zwolnić pracownika, który osiągnął taki wiek emerytalny, i zatrudnić pracownika młodszego, który np. jest zdrowszy i rzadziej będzie korzystał ze zwolnień chorobowych.

Powyższy pogląd nie jest jednak, jak wskazano powyżej, konsekwentny i rygorystyczne przyjmowany przez Sąd Najwyższy. Jako przykład trzeba wskazać wyrok Sądu Najwyższego z dnia 4 listopada 2004 r. (sygn. akt I PK 7/04) w którym wskazano, że „wypowiedzenie umowy na czas nieokreślony wyłącznie z powodu osiągnięcia wieku emerytalnego jest nieuzasadnione w rozumieniu art. 45 K.p. Sytuacja była następująca: pracownica była zatrudniona w instytucie naukowo-badawczym, osiągnęła już ten powszechny wiek emerytalny – 60 lat, była natomiast w pełni sprawna intelektualnie (była pracownikiem cenionym zarówno przez przełożonych, jak i klientów) i była w toku zaawansowanego przewodu habilitacyjnego, a obrona pracy habilitacyjnej gwarantowała jej status pracownika naukowego z wydłużonym wiekiem emerytalnym do 70 lat. Sąd Najwyższy stwierdził, że nie można do tej kwestii podchodzić w sposób instrumentalny, że skoro pracownik osiągnął wiek emerytalny, to już nie jest w pełni sił psychofizycznych tak, by nie mógł wydajnie pracować. Jest to nadal wydajny i ceniony pracownik, a w tym przypadku dochodzą dodatkowe okoliczności w postaci obrony pracy naukowej, co przemawia za tym, że wypowiedzenie umowy o pracę tylko z powodu osiągnięcia wieku emerytalnego jest nieuzasadnione”.

Wypowiedzenie przez pracodawcę umowy po osiągnięciu wieku emerytalnego przez pracownika

Mając na uwadze powyższe, w mojej ocenie, każda tego rodzaju sytuacja (poza zwolnieniami grupowymi lub z przyczyn leżących po stronie pracodawcy) winna być oceniana indywidualnie. Innymi słowy, samo nabycie prawa do emerytury nie daje jeszcze 100% podstaw do wypowiedzenia umowy o pracę. Konieczne jest bowiem wykazanie, że stan zdrowia pracownika nie pozwala na dalsze wypełnianie obowiązków pracowniczych.

Inaczej sytuacja wygląda w przypadku wypowiedzenia umowy w ramach zwolnień grupowych lub rozwiązania umowy o pracę za wypowiedzeniem z przyczyn leżących po stronie pracodawcy. Wówczas, jak wskazano powyżej, orzecznictwo Sądu Najwyższego dopuszcza wypowiedzenie umowy o pracę osobom mającym prawo do emerytury, ponieważ te osoby mają poza wynagrodzeniem także inne źródła dochodu, co z kolei powoduje, że zastosowanie znajduje zasada współżycia społecznego.

Pracodawca nie może jednak Pana zmusić do złożenia wypowiedzenia umowy o pracę, ponieważ jeżeli to on chce rozwiązać z Panem umowę o pracę, to on powinien takie wypowiedzenie przedłożyć. Proszę nie podpisywać także żadnych porozumień, ponieważ jak pokazuje moja dotychczasowa praktyka, pracodawcy w tego rodzaju sytuacjach bardzo często starają się podłożyć oświadczenie o rozwiązaniu umowy o pracę za porozumieniem stron. Istotny z punktu widzenia Pana interesu jest bowiem pogląd wyrażony przez Sąd Najwyższy w uchwale składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 21 stycznia 2009 r. (II PZP 13/08): „Osiągnięcie wieku emerytalnego i nabycie prawa do emerytury nie może stanowić wyłącznej przyczyny wypowiedzenia umowy o pracę przez pracodawcę (art. 45 § 1 K.p.)”.