Opieka prawna

Ustanowienie opieki nad małoletnim

Opieka prawna nad małoletnim ustanawiana jest tylko, gdy nad dzieckiem nikt nie sprawuje władzy rodzicielskiej, m.in. rodzice są małoletni, nieznani, nie żyją. Zgodnie z przepisami prawa opiekun prawny ma takie same uprawnienia i obowiązki jak osoba, której przysługuje władza rodzicielska. Nie ma jednak władzy rodzicielskiej jako takiej, bo ona przysługuje tylko rodzicom, ale ma takie same uprawnienia jak rodzic dziecka.

Tak więc opiekun prawny ma obowiązek sprawowanie opieki prawnej i pieczy nad osobą dziecka, ma obowiązek jego wychowania, może zarządzać jego majątkiem, może reprezentować dziecko we wszystkich sprawach dotyczących dziecka.

Umieszczenie dziecka w rodzinie zastępczej

Umieszczenie dziecka w rodzinie zastępczej jest rodzajem ograniczenia władzy rodzicielskiej zgodnie z art. 109 § 2 pkt 5 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. Umieszczając dziecko w rodzinie zastępczej (lub placówce opiekuńczo – wychowawczej), sąd może ustanowić nadzór kuratora nad sposobem wykonywania władzy rodzicielskiej nad małoletnim.

Dlatego w większości przypadków, gdy jest ustanawiana rodzina zastępcza, przynajmniej jedno z rodziców wciąż ma nad dzieckiem chociaż ograniczoną władzę rodzicielską.

W związku z tym decyzje dotyczące ważnych spraw dziecka podejmują osoby, które mają nad nim władzę rodzicielską lub opiekę prawną (art. 112¹ zd. 2 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego: „Inne obowiązki i prawa wynikające z władzy rodzicielskiej należą do rodziców małoletniego”). Do ważnych spraw dziecka zalicza się między innymi: wyjazd dziecka za granicę (w tym przede wszystkim wydanie paszportu), zabieg medyczny, decyzja o zmianie profilu nauki dziecka. Jednakże zgodnie z art. 112¹ Kodeksu rodzinnego jeżeli sąd opiekuńczy nie postanowi inaczej, to obowiązek i prawo wykonywania bieżącej pieczy nad osobą małoletniego umieszczonego w rodzinie zastępczej albo w placówce opiekuńczo-wychowawczej, jego wychowania oraz reprezentowania w dochodzeniu świadczeń przeznaczonych na zaspokojenie potrzeb jego utrzymania, należą do rodziny zastępczej albo placówki opiekuńczo-wychowawczej.

Sprawowanie pieczy zastępczej a dochodzenie świadczeń na rzecz dziecka

Tak więc rodzic zastępczy ma obowiązek sprawowania bieżącej pieczy nad osobą dziecka, wychowania dziecka oraz reprezentowanie dziecka w dochodzeniu świadczeń przeznaczonych na zaspokojenie potrzeb jego utrzymania, ale nie ma możliwości sprawowania zarządu majątkiem dziecka czy reprezentowania dziecka we wszystkich sprawach dotyczących dziecka.

Dochodzeniem świadczeń jest każda forma występowania przed organami państwa w celu uzyskania korzyści na rzecz dziecka. Przede wszystkim dotyczy to świadczeń na dziecko w rodzinie zastępczej, ale też innych świadczeń z pomocy społecznej, stypendiów, innej pomocy socjalnej, np. w szkole. Dochodzeniem świadczeń na rzecz dziecka jest także wystąpienie do osób zobowiązanych (rodziców i dziadków oraz rodzeństwa) o alimenty dla dziecka.

Opiekun prawny ma zatem szersze uprawnienia niż rodzic zastępczy.

W wielu wypadkach rodzic zastępczy jest ustanowiony jednocześnie opiekunem prawnym dla dziecka.

Jeżeli dziecko nie ma rodziców, tak jak w tym przypadku, to nie może powstać „próżnia” – ktoś musi być ustanowiony jego opiekunem prawnym. W takim przypadku sąd zawsze ustala osoby, które sprawują pieczę nad dzieckiem do ukończenia przez nie pełnoletności.

Rodziny zastępcze otrzymują pomoc na częściowe pokrycie kosztów utrzymania dzieci pozostających pod ich opieką. Wysokość pomocy uzależniona jest od wieku i stanu zdrowia dziecka, a także od wysokości jego dochodu, np. renty rodzinnej lub alimentów (pomoc finansowa jest zmniejszana o 50% dochodów, jakie dziecko posiada, nie może jednak być mniejsza niż 10%) Podstawą naliczania pomocy jest obecnie kwota 1647 zł. Wysokość kwoty nie jest uzależniona od dochodów własnych rodziny zastępczej.

Rodzina zastępcza może ponadto otrzymać pomoc na zagospodarowanie, kiedy przyjmuje dziecko do rodziny, oraz pomoc finansową w przypadkach losowych.

Kto może zostać rodziną zastępczą?

Pełnienie funkcji rodziny zastępczej może być powierzone małżonkom lub osobie niepozostającej w związku małżeńskim, jeżeli osoby te spełniają następujące warunki:

1. Dają rękojmię należytego wykonywania zadań rodziny zastępczej. Jest to najważniejszy warunek, choć trudno go ocenić. Powinno się to robić w świetle innych wymagań, celów i zadań stawianych rodzinom zastępczym (m.in. ocena poziomu moralnego, psychofizycznego, odpowiedzialności za dziecko, gwarancji właściwej opieki i wychowania nad nim). Określa je szczegółowo art. 72 ustawy o pomocy społecznej.
2. Mają stałe miejsce zamieszkania na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. Miejscem zamieszkania jest miejscowość, w której dana osoba przebywa z zamiarem stałego pobytu. Nie chodzi tu o zameldowanie, które często nie jest takie samo jak miejsce zamieszkania.
3. Korzystają z pełni praw cywilnych i obywatelskich. Osoby te muszą posiadać pełną zdolność do czynności prawnych (tj. osoby pełnoletnie, które nie są ubezwłasnowolnione). W praktyce oznacza to możliwość wywierania skutków prawnych własnym działaniem (np. zawarcie umowy). Prawami obywatelskimi są na przykład prawa wyborcze. Praw obywatelskich może pozbawić sąd w wyroku za przestępstwo popełnione w wyniku motywacji zasługującej na szczególne potępienie.
4. Nie są lub nie były pozbawione władzy rodzicielskiej, nie są ograniczone we władzy rodzicielskiej ani też władza rodzicielska nie została im zawieszona. Oznacza to, że osoba taka musi posiadać nieograniczoną władzę rodzicielską. Ingerencja sądu we władzę rodzicielską w przeszłości jest przeszkodą w zostaniu rodziną zastępczą tylko wtedy, gdy osoba ta została pozbawiona władzy rodzicielskiej. Natomiast jeżeli orzeczenie o zawieszeniu lub ograniczeniu władzy rodzicielskiej zostało uchylone (czasami ograniczenie władzy rodzicielskiej może być przez tę osobę niezawinione), to osoba taka może strać się o uzyskanie statusu rodziny zastępczej.
5. Wywiązują się z obowiązku łożenia na utrzymanie osoby najbliższej lub innej osoby, gdy ciąży na nich taki obowiązek z mocy prawa lub orzeczenia sądu.
6. Nie są chore na chorobę uniemożliwiającą właściwą opiekę nad dzieckiem, co zostało stwierdzone zaświadczeniem lekarskim.
7. Mają odpowiednie warunki mieszkaniowe oraz stałe źródło otrzymania.
8. Uzyskały pozytywną opinię ośrodka pomocy społecznej właściwego ze względu na miejsce zamieszkania.

Rodziną zastępczą byliby w tym przypadku ustanowieni oboje małżonkowie – czyli brat i jego żona.

Opiekunem prawnym mógłby być sam brat.

Utworzenie rodziny zastępczej nie powoduje powstania więzi rodzinno-prawnej pomiędzy opiekunami a dzieckiem. Dziecko przyjęte do rodziny nie staje się dzieckiem tej rodziny, nie powstają też obowiązki i uprawnienia alimentacyjne czy dotyczące dziedziczenia (ani opiekunów wobec dziecka, ani dziecka wobec opiekunów). Stan cywilny dziecka nie ulega zmianie, dziecko nie przyjmuje nazwiska opiekunów, a rodzina zastępcza nie przyjmuje pełni władzy nad dzieckiem – np. nie może zarządzać jego majątkiem (chyba że jest także ustanowiona opiekunem prawnym dziecka).

Rodziny zastępcze mogą być spokrewnione z dzieckiem lub niespokrewnione z dzieckiem.

W Polsce najpopularniejsza jest rodzina zastępcza spokrewniona z dzieckiem. Ponad 80% rodzin zastępczych w Polsce to rodziny spokrewnione. Rodzina zastępcza spokrewniona dostaje pomoc w pokryciu częściowych kosztów utrzymania dziecka. Rodzina zastępcza spokrewniona otrzymuje troszkę mniej dofinansowania (o 10% mniej) na utrzymanie dziecka niż rodzina niespokrewniona. Rodzina spokrewniona nie może być rodziną zawodową dla dziecka, z którym łączy ją stosunek pokrewieństwa. Przy doborze rodziny zastępczej jest preferencja dla rodzin spokrewnionych, o ile dają gwarancję poprawy sytuacji dziecka.

Ulga na dziecko pozostające w rodzinie zastępczej

Przy wychowywaniu tego dziecka można odliczyć ulgę prorodzinną (tzw. ulga na dzieci) przy podatku dochodowym. Ulgę prorodzinną można odliczyć za każdy miesiąc wykonywania władzy rodzicielskiej, sprawowania opieki prawnej lub pełnienia funkcji rodziny zastępczej.

Zgodnie z obowiązującymi przepisami podatnik ma prawo odliczyć ulgę na każde małoletnie dziecko, w stosunku do którego w roku podatkowym:

1. wykonywał władzę rodzicielską,
2. pełnił funkcję opiekuna prawnego, jeżeli dziecko z nim zamieszkiwało,
3. sprawował opiekę przez pełnienie funkcji rodziny zastępczej na podstawie orzeczenia sądu lub umowy zawartej ze starostą.

Dziecko, którego obydwoje rodzice nie żyją, musi mieć opiekun prawnego i gdzieś mieszkać.

Jeżeli brat chce opiekować się swoim bratem, musi być jego opiekunem prawnym; dziecko musi także gdzieś mieszkać.

Brat mógłby wystąpić o ustanowienie go rodziną zastępczą. Mógłby wtedy otrzymywać z tego tytułu także pomoc finansową – więc najlepiej byłoby, gdyby został ustanowiony jednocześnie opiekunem prawnym i rodziną zastępczą dla swojego brata.