Odzyskanie gruntów przekazanych na rzecz Skarbu Państwa bez odszkodowania

Zrzeczenie się nieruchomości na rzecz Skarbu Państwa bez odszkodowania

Podstawa prawna: ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (K.c.).

Możliwość zrzeczenia się nieruchomości bez odszkodowania poprzez jednostronną czynność prawną – oświadczenie woli wyrażone w formie aktu notarialnego – było w dacie jego złożenia prawnie dopuszczalne. W związku z tym brak jest podstaw do żądania odszkodowania z tego tytułu, w związku ze zrzeczeniem się takiego prawa. Dla jego skuteczności niezbędna była zgoda właściwego organu administracyjnego, która zgodnie z treścią aktu notarialnego została dołączona.

Zgodnie z obowiązującym w 1976 roku art. 179 K.c.:

„§ 1. Jeżeli nieruchomość jest przedmiotem własności indywidualnej albo osobistej, właściciel może wyzbyć się własności przez to, że się jej zrzeknie. Zrzeczenie się wymaga formy aktu notarialnego. Do zrzeczenia się własności nieruchomości potrzebna jest zgoda właściwego organu prezydium powiatowej (miejskiej) rady narodowej.

§ 2. Nieruchomość, której własności właściciel się rzekł, staje się własnością państwową. Skarb Państwa ponosi odpowiedzialność z nieruchomości za jej obciążenia. Jeżeli w chwili zrzeczenia się własności nieruchomości przysługiwało Skarbowi Państwa w stosunku do niej ustawowe prawo pierwokupu, odpowiedzialność ta ogranicza się do sumy, która należałaby się zrzekającemu w razie wykonania prawa pierwokupu.”

Niezgodność przepisu z Konstytucją a jego obowiązywanie

Trybunał Konstytucyjny uznał przedmiotowy artykuł za niezgodny z Konstytucją (w wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 15 marca 2005 r. K 9/04). Utracił on moc prawną z dniem 15 lipca 2006 roku. Od tej daty brak jest możliwości prawnej zrzeczenia się nieruchomości na rzecz Skarbu Państwa w drodze jednostronnej czynności prawnej bez odszkodowania.

Ważne i skuteczne jest zrzeczenie się własności nieruchomości dokonane za zgodą właściwego organu administracji wyrażoną w drodze decyzji administracyjnej w okresie, gdy zgodnie z powszechnie przyjmowaną wykładnią art. 179 § 1 K.c. uznawano, że zgoda ta powinna być wyrażona w taki właśnie sposób (por. wyrok Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 8 lipca 2011 r. IV CSK 532/10).

Oceny skuteczności prawnej zrzeczenia się własności nieruchomości zdziałanego w 1989 r. należy dokonać na podstawie obowiązującej wówczas treści art. 179 K.c., przy uwzględnieniu wykładni tego przepisu dominującej w tym czasie w orzecznictwie i piśmiennictwie (por. wyrok Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 28 stycznia 2009 r. IV CSK 333/08).

Jeżeli Trybunał Konstytucyjny, korzystając z uprawnienia przewidzianego w art. 190 ust. 3 Konstytucji, odroczył do dnia 15 lipca 2006 r. termin utraty mocy obowiązującej artykułu 179 K.c., to w okresie odroczenia uregulowanie zawarte w art. 179 K.c. obowiązuje. Przesłanka niezgodności ww. przepisu z Konstytucję sama w sobie nie skutkuje wyeliminowaniem tego przepisu z systemu panującego prawa; następuje to dopiero po utracie jego mocy obowiązującej (por. postanowienie Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 30 czerwca 2006 r. V CSK 131/06).

Brak podstawy prawnej do żądania odszkodowania z tytułu zrzeczenia się prawa własności nieruchomości bez odszkodowania

Zrzeczenie się własności nieruchomości jest jednostronną czynnością prawną rozporządzającą, która dla swej ważności wymaga formy aktu notarialnego, a dla skuteczności wymaga zgody właściwego organu administracji rządowej. Zgoda ta jest czynnością prawotwórczą i jej brak powoduje, że zrzeczenie się własności nie dochodzi do skutku (por. wyrok Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 31 stycznia 2002 r. IV CKN 1325/00).

Podsumowując, brak jest podstawy prawnej do żądania odszkodowania z tytułu przedmiotowego zrzeczenia się prawa własności części nieruchomości bez odszkodowania. Takie uprawnienie, pomimo jego obecnej niezgodności z Konstytucją, było prawnie dopuszczalne na dzień jego realizacji. Dlatego też brak jest podstawy prawnej do podważenia tego zrzeczenia się lub ewentualnego żądania odszkodowania z tego tytułu.