Odwołanie darowizny przez jednego z dwojga darczyńców

Czy matka jako jeden z darczyńców domu wchodzącego w skład majątku wspólnego z jej mężem może odwołać darowiznę wobec córki?

Z Pana relacji wynika, że Pana rodzice umową darowizny przekazali nieruchomość zabudowaną domem mieszkalnym swojej córce, a Pana siostrze. Nie wspomina Pan jednak, kiedy dokładnie to nastąpiło, a może mieć to określone skutki (o czym później).

Abstrahując od powyższego, zaradzenie na drodze prawnej istniejącemu stanowi rzeczy będzie bardzo trudne.

Pyta Pan, czy Pańska matka, jako jeden z darczyńców domu wchodzącego do majątku wspólnego z jej mężem, może odwołać darowiznę wobec córki. Jest o tyle uzasadnione, że zachowanie Pana siostry, a córki darczyńcy, jest rażąco naganne. Co więcej, podobne zachowanie przejawia jeden z darczyńców, a mąż Pana mamy w stosunku do niej.

Odwołanie darowizny

W przypadku umowy darowizny dokonanej w trybie kodeksowym odwołanie darowizny może nastąpić na podstawie art. 898 § 1 Kodeksu cywilnego.

Jeżeli przekazanie miało miejsce w drodze darowizny, to bezpośrednio do instytucji odwołania darowizny odnosi się art. 898 Kodeksu cywilnego, który stanowi, że darczyńca może odwołać darowiznę nawet już wykonaną, jeżeli obdarowany dopuścił się względem niego rażącej niewdzięczności. Zwrot przedmiotu odwołanej darowizny powinien nastąpić stosownie do przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu. Od chwili zdarzenia uzasadniającego odwołanie obdarowany ponosi odpowiedzialność na równi z bezpodstawnie wzbogaconym, który powinien się liczyć z obowiązkiem zwrotu.

Odwołanie darowizny z powodu rażącej niewdzięczności obdarowanego może dotyczyć zarówno darowizny już wykonanej, jak i umowy zobowiązującej, ale jeszcze niewykonanej. Jedyną przesłanką dopuszczalności odwołania darowizny jest w tym wypadku rażąca niewdzięczność obdarowanego, która musi przy tym wystąpić po zawarciu umowy darowizny. Gdyby zdarzenie uzasadniające przyjęcie rażącej niewdzięczności miało miejsce przed zawarciem umowy darowizny, a darczyńca dowiedział się o nim dopiero po jej zawarciu, nie mógłby darowizny odwołać w trybie przewidzianym w art. 898. W takim wypadku mogłoby wchodzić w grę jedynie uchylenie się darczyńcy od skutków oświadczenia woli złożonego w umowie darowizny.

Rażąca niewdzięczność powodem odwołania darowizny - znamiona rażącej niewdzięczności

W doktrynie i orzecznictwie przyjmuje się, że przez pojęcie rażącej niewdzięczności należy rozumieć tylko takie czynności obdarowanego (działania lub zaniechania), które są skierowane przeciwko darczyńcy z zamiarem nieprzyjaznym. Chodzi tu przede wszystkim o popełnienie przestępstwa przeciwko darczyńcy (zarówno przeciwko życiu, zdrowiu i czci, jak i przeciwko mieniu) oraz o naruszenie przez obdarowanego obowiązków wynikających ze stosunków osobistych łączących go z darczyńcą (np. odmowa udzielenia pomocy w czasie choroby mimo oczywistej możliwości).

Znamion rażącej niewdzięczności nie wyczerpują z reguły czyny nieumyślne obdarowanego, a także drobne czyny nawet umyślne, ale niewykraczające w określonych środowiskach poza zwykłe konflikty życiowe (rodzinne). O istnieniu lub nieistnieniu podstaw do odwołania darowizny z powodu rażącej niewdzięczności decydują w każdym wypadku konkretne okoliczności, rozważane na tle zwyczajów panujących w określonym środowisku społecznym.

Z użytego w art. 898 zwrotu, że dla odwołania darowizny czyn obdarowanego, kwalifikujący się jako rażąca niewdzięczność, ma być skierowany „względem” darczyńcy, wynika, że ustawodawca miał na względzie ochronę interesów darczyńcy. Przyjmuje się jednak, że przez taką regulację nie przesądził o tym, że czyn musi być skierowany bezpośrednio przeciwko osobie darczyńcy. Odwołanie darowizny może uzasadniać również niewłaściwe zachowanie się obdarowanego wobec osoby bliskiej darczyńcy, zwłaszcza w sytuacji, gdy obdarowany, kierując nieprzyjazne działania przeciwko osobie bliskiej darczyńcy, zamierza oddziałać pośrednio na darczyńcę.

Art. 898 Kodeksu cywilnego uprawnia do odwołania darowizny, zarówno wykonanej, jak i niewykonanej, jedynie darczyńcę. Czynności tej nie może wykonać za niego żadna inna osoba. Odnosi się to również do sytuacji, gdy obdarowany dopuszcza się karygodnych czynów wobec osoby bliskiej darczyńcy, oddziałując na darczyńcę tylko pośrednio. Osoba taka nie może odwołać darowizny.

Stosownie natomiast do art. 899 Kodeksu cywilnego – darowizna nie może być odwołana z powodu niewdzięczności, jeżeli darczyńca obdarowanemu przebaczył. Jeżeli w chwili przebaczenia darczyńca nie miał zdolności do czynności prawnych, przebaczenie jest skuteczne, gdy nastąpiło z dostatecznym rozeznaniem. Spadkobiercy darczyńcy mogą odwołać darowiznę z powodu niewdzięczności tylko wtedy, gdy darczyńca w chwili śmierci był uprawniony do odwołania albo gdy obdarowany umyślnie pozbawił darczyńcę życia lub umyślnie wywołał rozstrój zdrowia, którego skutkiem była śmierć darczyńcy.

Jednak darowizna nie może być odwołana po upływie roku od dnia, w którym uprawniony do odwołania dowiedział się o niewdzięczności obdarowanego.

Przewidziany w art. 899 K.c. termin został oparty na założeniu, że jeżeli nie dochodzi do odwołania darowizny w ciągu roku, to dzieje się tak dlatego, że darczyńca nie odczuł niewdzięczności, przebaczył obdarowanemu lub też zrzekł się prawa do odwołania darowizny (to ostatnie założenie przyjmuje się również w stosunku do spadkobierców darczyńcy, którym nie przysługuje prawo przebaczania rażącej niewdzięczności).

Jeżeli uprawnionym do odwołania darowizny jest darczyńca, termin roczny, o którym mowa w art. 899 K.c., biegnie zawsze od daty dowiedzenia się przez niego o niewdzięczności obdarowanego.

W opisanym przez Pana przypadku rażąca niewdzięczność występuje z pewnością po stronie Pana siostry wobec jednego z darczyńców (Pana mamy). Nie podejmuje ona jednak żadnych działań, które świadczyłyby o tym, że chce tę sytuację zmienić – ewentualna separacja (nawet faktyczna) z mężem itp. Nie mam także wiedzy, czy na jej rzecz została ustanowiona służebność mieszkania, która uniemożliwia usunięcie Pana matki z darowanego domu.

Oczywiście takie zachowanie Pana siostry może uzasadniać cofnięcie darowizny, jeżeli ma ono charakter rażący i może być udowodnione. Poza tym stan musi występować od niedawna (krócej niż rok). Ciężko będzie cofnąć darowiznę, jeżeli sąd uzna zachowanie Pana siostry za mające uzasadnienie.

Generalnie sprawy tego typu są bardzo trudne dowodowo jak i długotrwałe.

Zawiadomienie obdarowanego o odwołaniu darowizny

Na marginesie dodam, iż odwołanie darowizny następuje przez oświadczenie złożone obdarowanemu na piśmie. Dla skuteczności odwołania darowizny nie jest wymagane, aby oświadczenie w tym przedmiocie zawierało ściśle określoną treść. Jednak musi być ono zrozumiałe. Uprawniony powinien zawiadomić obdarowanego w sposób jednoznaczny, że dokonaną na jego rzecz darowiznę odwołuje i podać powód odwołania. W przeciwieństwie do przebaczenia, odwołania darowizny nie można dokonać w sposób dorozumiany. Staje się ono przy tym skuteczne z chwilą, gdy doszło do obdarowanego w taki sposób, że mógł on zapoznać się z jego treścią.

Samo oświadczenie darczyńcy odwołujące darowiznę to za mało, aby nieruchomość (dom) przeszła z powrotem na własność Pana mamy. Potrzebna jest umowa w formie aktu notarialnego.

Odwołanie darowizny nieruchomości nie wywiera skutku rzeczowego, jedynie skutek obligacyjny. Co za tym idzie, samo oświadczenie darczyńcy odwołujące darowiznę nie powoduje powrotnego przejścia nieruchomości na darczyńcę.

Odwołanie darowizny a powrotne przeniesienie prawa własności na darczyńcę

Niezbędne jest zawarcie w formie aktu notarialnego umowy o powrotne przeniesienie prawa własności nieruchomości.

Jeżeli jednak do umowy nie dojdzie, pozostaje darczyńcy droga powództwa o zobowiązanie obdarowanego do powrotnego przeniesienia na darczyńcę własności nieruchomości.

Zatem do dokonania wpisu w księdze wieczystej stosownego prawa na rzecz darczyńcy niezbędne będzie zawarcie umowy o powrotne przeniesienie prawa własności nieruchomości.

Potwierdza to uchwała Sądu Najwyższego w składzie siedmiu sędziów z 7 stycznia 1967 r. (III CZP 19/66, OSNCP 1968 nr 5, poz 79), której nadano moc zasady prawnej, wskazującą, iż oświadczenie odwołujące darowiznę nieruchomości z powodu rażącej niewdzięczności nie powoduje przejścia własności nieruchomości z obdarowanego na darczyńcę, lecz stwarza jedynie obowiązek zwrotu przedmiotu odwołanej darowizny stosownie do przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu. Prawomocne orzeczenie sądu stwierdzające obowiązek strony do złożenia oznaczonego oświadczenia woli zastępuje to oświadczenie (art. 64 K.c. oraz art. 1047 K.p.c.).

Do skutku rzeczowego odwołania darowizny nieruchomości niezbędne jest zatem zawarcie umowy o przeniesieniu własności nieruchomości na rzecz darczyńcy lub uzyskanie prawomocnego wyroku sądu na podstawie art. 64 K.c. zastępującego oświadczenie darczyńcy.

Skuteczność odwołania darowizny pod kątem przesłanek określonych w art. 898 i 899 K.c. może być poddana kontroli sądowej w sprawie o zwrot przedmiotu darowizny albo – po wykazaniu interesu prawnego – w sprawie o ustalenie, że darowizna została (nie została) skutecznie odwołana.

Jak więc wynika z powyższego, skuteczne odwołanie darowizny oraz uzyskanie zwrotu nieruchomości jest bardzo skomplikowane (ale nie niemożliwe).

Dodatkowo w Pana sprawie pojawia się jeszcze jeden kłopot natury prawnej, gdyż darowizna pochodziła z majątku wspólnego Pana rodziców, a obecnie tylko jedno z nich chciałoby cofnąć darowiznę.

Możliwość odwołania darowizny przedmiotu wchodzącego w skład majątku dorobkowego przez jednego tylko z małżonków

Właśnie szczególne problemy dotyczące dopuszczalności, zasad i skutków odwołania darowizny ujawniają się na tle stosunków majątkowych małżeńskich.

Pierwszy z nich dotyczy sytuacji, w której darowizna została dokonana z majątku wspólnego małżonków przez oboje małżonków, a obdarowany dopuścił się rażącej niewdzięczności tylko w stosunku do jednego z nich. Początkowo Sąd Najwyższy przyjął, że małżonek ten może skutecznie odwołać darowiznę bez zgody drugiego z darczyńców także wówczas, gdy darczyńcy nadal pozostają we wspólności ustawowej (uchwała SN z 10 sierpnia 1988 r., III CZP 67/88, LexisNexis nr 302173, OSNC 1989, nr 11, poz. 180, z glosami: E. Skrzydło-Tefelskiej, OSP 1990, nr 8, poz. 296 i A. Szpunara, OSP 1991, nr 2, poz. 38; M. Safjan, w: Kodeks..., Komentarz do art. 898, nb 28; M. Warciński, Skutki..., s. 424-426).

W późniejszym orzeczeniu Sąd Najwyższy zajął jednak inne stanowisko, uznając, że: „możliwość odwołania darowizny przedmiotu wchodzącego w skład majątku dorobkowego przez jednego tylko z małżonków istnieje dopiero po ustaniu ustawowej wspólności majątkowej (zniesienie wspólności w drodze umowy majątkowej, rozwód, śmierć jednego z małżonków) (uchwała SN z 11 stycznia 1996 r., III CZP 191/95, LexisNexis nr 307579, OSNC 1996, nr 4, poz. 56, z glosami: J. Ignatowicza, OSP 1996, nr 6, poz. 111, A. Szpunara, OSP 1996, nr 10, poz. 173 oraz z omówieniem Z. Strusa, Pal. 1996, nr 5-6, s. 243; tak S. Dmowski, w: Komentarz..., s. 973).

W orzecznictwie i doktrynie przyjmuje się natomiast zgodnie, że jeżeli darczyńcami byli oboje małżonkowie, to w razie śmierci jednego z nich drugi – w stosunku do którego obdarowany dopuścił się rażącej niewdzięczności – może odwołać darowiznę jedynie w odniesieniu do swojego udziału (wyrok SN z 29 września 1969 r., I CR 458/69, LexisNexis nr 300869, OSNC 1970, nr 7-8, poz. 137, z glosą L. Steckiego, NP 1971, nr 7-8, s. 1190 oraz z omówieniem B. Dobrzańskiego, NP 1972, nr 4, s. 612, a także A. Szpunara i W. Wanatowskiej, NP 1972, nr 7-8, s. 1171 i NP 1971, nr 6, s. 919; postanowienie SN z 29 września 1969 r., III CZP 63/69, LexisNexis nr 311885; wyrok SN z 18 października 1995 r., I CRN 152/95, LexisNexis nr 320292; por. też wyrok SN z 16 maja 2007 r., III CSK 74/2007, LexisNexis nr 1469183). Jeżeli jednak jest równocześnie spadkobiercą zmarłego współmałżonka, a zachodzą przesłanki określone w art. 899 § 2, może także odwołać darowiznę w zakresie udziału zmarłego współmałżonka [L. Stecki, Glosa do wyroku SN z dnia 29 września 1969 r. (I CR 458/69), NP 1971, nr 7-8, s. 1195-1196; M. Safjan, w: Kodeks..., Komentarz do art. 898, nb 29; S. Dmowski, w: Komentarz..., s. 973].

Jak wynika z powyższego, Pana mama może odwołać darowiznę, która wchodziła do majątku wspólnego jej i jej męża tylko w przypadku ustanowienia rozdzielności majątkowej między nimi i tylko odnośnie do swojego udziału w tym domu (połowy domu). Reszta przesłanek (rażąca niewdzięczność i brak przebaczenia) powinny zostać również wykazane odpowiednimi dowodami (przede wszystkim zeznaniami świadków).

Jeżeli Pana mama się zdecyduje, to sugeruję skorzystać z pomocy fachowego pełnomocnika, ze względu na znaczny stopień skomplikowania sprawy.