Niewydziedziczone wnuki i ich roszczenie o zachowek

Zgodnie z art. 1008 Kodeksu cywilnego (K.c.) spadkodawca może w testamencie pozbawić zstępnych, małżonka i rodziców zachowku (wydziedziczenie).

Spadkobiercami ustawowymi po śmierci Pani ojca są jego dzieci (Pani i dwoje z drugie małżeństwa) oraz żona. Z uwagi jednakże, że została Pani wydziedziczona, nie ma Pani prawa ani do spadku, ani do zachowku.

Zgodnie natomiast z art. 1011 K.c. zstępni wydziedziczonego zstępnego są uprawnieni do zachowku, chociażby przeżył on spadkodawcę. Tak więc rzeczywiście o zachowek mogą wystąpić Pani dzieci.

Można złożyć jeden pozew o zachowek przeciwko spadkobiercy testamentowemu, z tym że w pozwie trzeba sformułować żądanie każdego z Pani dzieci osobno. Można również złożyć dwa osobne wnioski przez każde z dzieci, a później wnioskować o połączenie tych spraw.

Składając do sądu pozew o zachowek, należy go opłacić. Opłata od takiego pozwu wynosi 5% wartości przedmiotu sporu – czyli kwoty dochodzonego w pozwie zachowku. Jeżeli jednak to strona pozwana, czyli spadkobierczyni testamentowa, przegra sprawę o zachowek, będzie musiała – oprócz zapłaty zachowku – dodatkowo ponieść koszty procesu. W pozwie o zachowek należy oczywiście zamieścić wniosek zasądzenia od pozwanej na rzecz powodów kosztów procesu według norm przepisanych.

W pozwie Pani dzieci mogą wnioskować również o zwolnienie od kosztów sądowych, jeżeli nie są w stanie ponieść kosztów wpisu sądowego. W tym celu, równocześnie z pismem podlegającym opłacie (pozwem) lub w terminie 7 dni od doręczenia wezwania sądu o uiszczenie opłaty, należy złożyć do sądu wniosek o zwolnienie z kosztów sądowych wraz z oświadczeniem obejmującym szczegółowe dane o stanie rodzinnym, majątku, dochodach i źródłach utrzymania osoby ubiegającej się o zwolnienie od kosztów. Oświadczenie sporządza się według ustalonego wzoru. Jest on dostępny w sekretariacie sądu albo na stronie internetowej Ministerstwa Sprawiedliwości. Wniosek o zwolnienie z kosztów winien być uzasadniony sytuacją majątkową osoby ubiegającej się o zwolnienie.

W uzasadnieniu wniosku o przyznanie zwolnienia od kosztów należy zwięźle przedstawić swoją sytuację materialną, uzasadniającą przyznanie zwolnienia, oraz przedstawić odpowiednie dowody, które ją potwierdzają.

Uproszczony wzór dla ustalenia wartości zachowku to:

1. Dla małoletnich i osób trwale niezdolnych do pracy: 2/3 × udział spadkowy przy dziedziczeniu ustawowym × czysta wartość spadku = wartość zachowku.
2. Dla pozostałych osób: 1/2 × udział spadkowy przy dziedziczeniu ustawowym × czysta wartość spadku = wartość zachowku.

Według orzecznictwa dotyczącego obliczenia wartości zachowku:

1. Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 17 maja 1985 r. III CZP 69/84: „obliczenie zachowku następuje na podstawie wartości spadku ustalonej według cen z daty orzekania o roszczeniach z tego tytułu”.
2. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 25 maja 2005 r. I CK 765/04: „w celu określenia zachowku wartość spadku ustala się według cen z chwili orzekania o zachowku. Chwilą tą powinna być chwila orzekania przez sąd drugiej instancji, jako sąd merytorycznie rozpoznający sprawę”.

Zakładam, że Pani dzieci były pełnoletnie na dzień śmierci ich dziadka (Pani ojca), zatem mogą żądać od spadkobiercy testamentowego zachowku w wysokości 1/2 z tego, co odziedziczyłaby Pani, gdyby odbyło się dziedziczenie ustawowe. Gdyby dziedziczenie odbywało się zgodnie z ustawą, Pani, dwoje przyrodnich rodzeństwa i żona zmarłego odziedziczylibyście po 1/4 udziału w spadku (zakładam oczywiście, że nie ma innych spadkobierców ustawowych po Pani ojcu). Z uwagi na Pani wydziedziczenie udział będzie podzielony miedzy Pani dzieci, a więc każdy z nich otrzyma po 1/8 (1/4 dzielone na 2) udziału.

Każde z Pani dzieci może więc ubiegać się o zapłatę sumy pieniężnej w ramach zachowku odpowiadającej 1/16 wartości spadku po ich dziadku (1/2 z 1/8).

W pierwszej kolejności (przed wniesieniem pozwu) należy wystosować do spadkobierczyni testamentowej wezwanie (każde z Pani dzieci osobiście lub w jednym piśmie, ale dwa odrębne wezwania) do zapłaty zachowku w określonym terminie. Jeżeli spadkobierczyni testamentowa nie odpowie na wezwanie i nie zapłaci należnego zachowku, wówczas pozostaje droga sądowa – złożenie pozwu o zachowek. Roszczenie o zachowek przedawnia się z upływem pięciu lat od śmierci spadkodawcy lub otwarcia testamentu.

Spór może powstać przede wszystkim o wycenę nieruchomości. Wystarczy, że Pani dzieci same oszacują wartość rynkową masy spadkowej i na tej podstawie wyliczą należny zachowek. Oczywiście jeżeli spadkobierczyni nie będzie zgadzała się z wyceną, a sprawa trafi do sądu, to wówczas sąd sam powoła rzeczoznawcę do dokonania stosownej wyceny. Koszty procesu (w tym i koszty rzeczoznawcy) zazwyczaj pokrywa strona przegrywająca sprawę.

W wezwaniu o zapłatę zachowku Pani dzieci mogą wskazać ostateczny termin na zapłatę zachowku, np. miesiąc od dnia otrzymania wezwania do zapłaty, lub określić konkretną datę, np. do końca tego roku.

Dzieci mogą całą sprawę przeprowadzić za pomocą pełnomocnika. Może nim być osoba profesjonalna (np. radca prawny, adwokat) lub członek najbliższej rodziny. Nie można jednakże wykluczyć, że sąd wezwie Pani dzieci do osobistego, obowiązkowego stawiennictwa na rozprawie i wówczas muszą się stawić.