Niepełny spis inwentarza w sprawie spadkowej

Uprawnieni do złożenia wniosku o sporządzenie spisu inwentarza

Na samym początku należy wskazać, że zgodnie z art. 637 Kodeksu postępowania cywilnego (K.p.c.):

„§ 1. Na wniosek tego, kto uprawdopodobni, że jest spadkobiercą, uprawnionym do zachowku lub zapisobiercą, albo wykonawcy testamentu, wierzyciela mającego pisemny dowód należności przeciwko spadkodawcy lub właściwego urzędu skarbowego sąd postanowi sporządzenie spisu inwentarza.

§ 2. W wypadkach przewidzianych w ustawie postanowienie o spisaniu inwentarza wydaje się z urzędu.”

Powyższy przepis wymienia – podobnie jak art. 635 § 2 K.p.c. – dwie grupy osób uprawnionych do złożenia wniosku o sporządzenie spisu inwentarza.

Do pierwszej należą spadkobiercy uprawnieni do zachowku i zapisobiercy, przy czym osoby te nie muszą wykazywać swego uprawnienia, albowiem wystarczające jest jego uprawdopodobnienie. Drugą grupę natomiast stanowią osoby, które są zobowiązane udowodnić swoją legitymację do żądania zabezpieczenia – chodzi o wykonawcę testamentu oraz o wierzyciela mającego pisemny dowód należności przeciwko spadkodawcy. Dopuszczalny jest każdy dowód mający na celu wykazanie uprawnienia, z tym zastrzeżeniem, że w wypadku wierzyciela musi to być dowód na piśmie, a więc dokument urzędowy lub prywatny.

Każda osoba zgłaszająca żądanie wydania postanowienia o sporządzenie spisu inwentarza powinna wykazać (uprawdopodobnić) przymiot wnioskodawcy. Brak takiego wykazania (uprawdopodobnienia) powoduje oddalenie wniosku. Przedtem jednak sąd powinien wezwać wnioskodawcę o uzupełnienie w wyznaczonym terminie występujących braków, ewentualnie wysłuchać go na posiedzeniu sądowym lub zażądać oświadczenia na piśmie (art. 514 § 1). W uchwale z 24 stycznia 2007 r., III CZP 149/06, LexPolonica nr 1152325 (OSNC 2007, nr 12, poz. 178 z glosą P. Księżaka, PS 2009, nr 1, s. 155) Sąd Najwyższy wyjaśnił, że sporządzenia spisu inwentarza może żądać także spadkobierca wydziedziczony, jeżeli uprawdopodobni, że jest uprawniony do zachowku.

Sądem właściwym w postępowaniu o sporządzenie spisu inwentarza jest sąd spadku w rozumieniu art. 628 K.p.c. (sąd ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy, a jeżeli jego miejsca zamieszkania w Polsce nie da się ustalić, sąd miejsca, w którym znajduje się majątek spadkowy lub jego część (sąd spadku). W braku powyższych podstaw sądem spadku jest sąd rejonowy dla m.st. Warszawy.)

Wniosek o sporządzenie spisu inwentarza

Jak Pani wspomniała, wniosek o sporządzenie spisu inwentarza może być zgłoszony bezpośrednio komornikowi, który byłby właściwy do wykonania postanowienia sądu spadku o sporządzeniu spisu inwentarza. W tym wypadku komornik przystąpi niezwłocznie do spisu, zawiadamiając o tym sąd spadku, który wyda postanowienie o sporządzeniu spisu. Natomiast jeżeli postanowienie takie nie zostanie wydane, spis dokonany przez komornika nie rodzi skutków przewidzianych w art. 1032 K.c. (§ 25 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 1 października 1991 r. w sprawie szczegółowego trybu postępowania przy zabezpieczaniu spadku i sporządzaniu spisu inwentarza, Dz. U. Nr 92, poz. 411).

Według art. 1032 Kodeksu cywilnego:

„§ 1. Jeżeli spadkobierca, który przyjął spadek z dobrodziejstwem inwentarza, spłacił niektóre długi spadkowe nie wiedząc o istnieniu innych długów, ponosi on odpowiedzialność za nie spłacone długi tylko do wysokości różnicy między wartością ustalonego w inwentarzu stanu czynnego spadku a wartością świadczeń spełnionych na zaspokojenie długów, które spłacił.

§ 2. Jeżeli spadkobierca, który przyjął spadek z dobrodziejstwem inwentarza, spłacając niektóre długi spadkowe wiedział o istnieniu innych długów spadkowych, ponosi on odpowiedzialność za te długi ponad wartość stanu czynnego spadku, jednakże tylko do takiej wysokości, w jakiej byłby obowiązany je zaspokoić, gdyby spłacał należycie wszystkie długi spadkowe.

Spadkobierca nie ma obowiązku podejmowania działań zmierzających do ustalenia rzeczywistego stanu zadłużenia spadku, istnienie bowiem takiego obowiązku nie wynika z przepisów prawa spadkowego. Co więcej, prawo spadkowe nie przewiduje żadnego trybu postępowania, który pozwoliłby spadkobiercy dokonać takich ustaleń. Obowiązku tego nie daje się także wywieść z ogólnych reguł wykonywania zobowiązań. Spadkobierca natomiast ma obowiązek zapoznania się ze spisem inwentarza. Jeżeli określone długi zostały w inwentarzu umieszczone, spadkobierca nie może zasadnie twierdzić, że o nich nie wiedział.

Obowiązki spadkobiercy, który przyjął spadek z dobrodziejstwem inwentarza

Do obowiązków spadkobiercy, który przyjął spadek z dobrodziejstwem inwentarza, należy spłacenie długów ujawnionych w inwentarzu oraz innych mu znanych. Spadkobierca, który na spłatę takich długów wyczerpał sumę odpowiadającą wartości stanu czynnego spadku, zwalnia się od odpowiedzialności wobec nieznanych mu wierzycieli.

Spadkobierca ma obowiązek uwzględnienia interesów znanych mu wierzycieli. Musi zatem być zorientowany w całości zadłużenia spadku i nie może zaspokajać wierzycieli jedynie w kolejności zgłaszania się, chyba że wartość stanu czynnego spadku wystarcza na pokrycie wszystkich należności.

W sytuacji gdy wartość stanu czynnego spadku jest niższa niż wartość długów spadkowych, spadkobierca powinien, mimo braku stosownego przepisu, kierować się kolejnością przewidzianą w art. 1025 K.p.c. Stanowisko takie uzasadniają względy ekonomii procesowej (tak J. Pietrzykowski, w: Kodeks cywilny..., s. 1954).

Spadkobierca ma obowiązek respektowania szczególnych zasad kolejności zaspokajania roszczeń, związanych z istnieniem rzeczowego zabezpieczenia danej należności.

Spadkobierca, który spłacił niektóre długi spadkowe i wyczerpał kwotę ograniczającą jego odpowiedzialność, wiedząc o istnieniu innych długów, podlega sankcji przewidzianej w art. 1032 § 2. Ponosi on w takiej sytuacji odpowiedzialność za pominięte świadomie długi ponad wartość stanu czynnego spadku. Jego odpowiedzialność jednak nie staje się nieograniczona. Zgodnie z brzmieniem przepisu odpowiada on tylko do takiej wysokości, w jakiej byłby obowiązany je zaspokoić, gdyby spłacał należycie wszystkie długi spadkowe.

Czym różni się spis inwentarza od spisu dokonywanego w ramach zabezpieczenia spadku?

Powracając do kwestii spisu inwentarza – jeżeli spisu żąda wierzyciel lub urząd skarbowy (naczelnik urzędu skarbowego), sąd spadku postanowi dokonanie spisu – w miarę możności – po wysłuchaniu spadkobiercy (§ 26 powołanego rozporządzenia). Wysłuchanie następuje na posiedzeniu sądowym lub – na żądanie sądu – w drodze pisemnego oświadczenia spadkobiercy (art. 514 § 1 K.p.c.).

Spis inwentarza różni się od spisu dokonywanego w ramach zabezpieczenia spadku tym, że zmierza do ustalenia składu i wartości całego spadku. Obejmuje on zatem zarówno aktywa (stan czynny), jak i pasywa (stan bierny) spadku. Celem sporządzenia spisu jest także ograniczenie odpowiedzialności spadkobierców za długi spadku.

Do spisu wciąga się majątek oraz długi spadkodawcy z zaznaczeniem wartości każdego przedmiotu oraz wysokości długu. W spisie wykazuje się także wartość czystego spadku, z uwzględnieniem wartości rzeczy i praw spornych. W razie potrzeby wciągnięcia do spisu rzeczy znajdujących się w okręgu innego sądu, sąd spadku może zwrócić się o dokonanie potrzebnych czynności do sądu rejonowego, w którego okręgu rzeczy się znajdują (por. § 28 i 30 rozporządzenia powołanego wyżej).

Wciągnięte do spisu inwentarza ruchomości i nieruchomości pozostawia się w posiadaniu spadkobiercy. Nie dotyczy to jednak przedmiotów złożonych do depozytu sądowego.

W razie ujawnienia majątku lub długu niewciągniętego do spisu inwentarza może nastąpić uzupełnienie spisu inwentarza. W wypadkach, w których z mocy ustawy postanowienie o spisaniu inwentarza wydaje się z urzędu, postanowienie o uzupełnieniu spisu wydaje się również z urzędu (§ 32 rozporządzenia).

Postanowienie o spisaniu inwentarza z urzędu

Ponadto należy stwierdzić, że postanowienie o spisaniu inwentarza z urzędu następuje w dwu wypadkach: gdy złożono oświadczenie o przyjęciu spadku z dobrodziejstwem inwentarza, a inwentarz nie był przedtem sporządzony (art. 644), oraz gdy sąd ustanowił kuratora dla zarządu spadku nieobjętego, jeżeli oczywiście inwentarz nie był przedtem spisany (art. 666).

Jak wyraźnie wskazano, postanowienie w przedmiocie sporządzenia spisu inwentarza jest orzeczeniem rozstrzygającym co do istoty sprawy. Jeżeli zostało wydane przez sąd pierwszej instancji, podlega zaskarżeniu apelacją. Od postanowienia sądu drugiej instancji nie przysługuje natomiast skarga kasacyjna (art. 5191 § 4 pkt 3 Kodeksu postępowania cywilnego). Powyższe dotyczy też postanowienia o uzupełnieniu spisu inwentarza. Jeżeli w postępowaniu orzekał referendarz sądowy, na orzeczenie służy skarga (art. 398 zn. 22 § 1 K.p.c.).

Sąd może wydać postanowienie o uzupełnieniu spisu inwentarza, jeżeli ujawni się majątek lub dług, które nie zostały ujęte w spisie (§ 32 rozp. w spr. spad.).

Nakłonienie komornika do przesłania dokumentów do sądu spadku

Celowo wskazałem Pani szereg przepisów regulujących sposób i tryb sporządzania spisu inwentarza przez komornika. Jeżeli sąd nie wydał odpowiedniego postanowienia w sprawie spisu lub uzupełnienia spisu inwentarza, i brak informacji, że odpowiednie dokumenty do sądu zostały przesłane. Moim zdaniem powinna Pani nakłonić komornika do przesłania dokumentów do sądu spadku. Nie sposób bowiem przyjąć, że w sądzie nie ma żadnej wzmianki odnośnie tego spisu.

Sąd powinien w sprawie wydać postanowienie lub wniosek oddalić, na co przysługuje apelacja do sądu II instancji. Nie ma Pani innego wyjścia, bowiem jak Pani słusznie wskazała i co potwierdziły przytoczone przeze mnie przepisy, sporządzony inwentarz bez postanowienia sądu w tym zakresie nie wywołuje skutków dotyczących ograniczenia odpowiedzialności spadkobiercy za długi.

Proszę więc najpierw ustalić, czy komornik przesłał zawiadomienie do sądu o sporządzeniu tego spisu (powinien mieć dowód nadania). Podobnie Pani mama powinna mieć dowód złożenia wniosku do sądu spadku. Moim zdaniem w Pani przypadku problem leży albo po stronie komornika, albo sądu (bałaganu w jednej z tych instytucji).

Jeżeli powyższe się nie uda, to należy przyjąć, że konieczny będzie ponowny inwentarz, gdyż na szczęście oświadczenie o przyjęciu spadku z dobrodziejstwem inwentarza zostało dokonane w terminie.