Naruszenie dobra osobistego, jakim jest kult pamięci osoby zmarłej

Kto powinien decydować o pochówku?

Na początku należy wyjaśnić kilka kwestii, które wynikają z opisanego stanu faktycznego.

Po pierwsze: kim jest osoba, która zorganizowała pochówek i która twierdzi, że działała z polecenia zmarłego ojca. Teoretycznie niezrozumiałe jest, dlaczego zarząd cmentarza zezwolił na usunięcie dotychczasowego nagrobka, zrównanie z ziemią kwatery, w której pochowana jest Pana mama i umieszczenie na nagrobku męża Pana matki informacji, że matka jest również tam pochowana, co nie jest zgodne z prawdą. W praktyce – niestety, życie pokazuje, że jest inaczej i zarządcy cmentarza często w ogóle nie respektują przepisów prawa, z których wynika, kto powinien decydować o pochówku. Najgorsze jest w tym wszystkim to, że często decydują o tym względy majątkowe, np. pobranie opłaty za kolejny (nowy) grób. Zapewne zlikwidowanie kwatery, w której została pochowana Pana mama i umieszczenie na nagrobku przyległej kwatery informacji, iż mama w niej spoczywa, zostało przeprowadzone w celu uniknięcia przeprowadzania procedury ekshumacji, np. konieczności uzyskania zgody Państwowego Inspektora Sanitarnego, zgody osób uprawnionych do pochówku.

Po drugie: zgodnie z ustawą o cmentarzach i chowaniu zmarłych z dnia 31 stycznia 1959 roku (Dz. U. Nr 11, poz. 62), do chwili pochowania w grobie pierwszej osoby, o tym, kto zostanie w grobie pochowany, może decydować ten, kto postawił nagrobek, albo ten, kto grób ufundował. Dopóki bowiem w konkretnym grobie nie zostanie pochowana żadna zmarła osoba, dopóty jest to jeszcze w zasadzie jedynie miejsce przeznaczonego na grób (w znaczeniu ścisłym, rozumianym jako miejsce pochówku zmarłego).Po dokonaniu pierwszego pochówku członkowie najbliższej rodziny zmarłego, który jest pochowany w tym grobie, muszą wyrazić zgodę na pochowanie w tym grobie kolejnej osoby, niezależnie kto, zgodnie z art. 10 ustawy o cmentarzach i chowaniu zmarłych, ma prawo do pochówku. Jeżeli rodzina nie może się porozumieć, to wówczas spór ten powinien rozstrzygnąć sąd.

Po trzecie: Została zlikwidowana kwatera, w której jest pochowana Pana mama, ponadto umieszczono na nagrobku przyległej kwatery informację, że Pana mama też jest tam pochowana, co jest niezgodne z prawdą (wcześniej musiałaby być przeprowadzona ekshumacja szczątków Pana mamy, a na taką ekshumację Pan, jako najbliższa rodzina, musiałby wyrazić zgodę zgodnie z treścią art. 15 ust. 1 ustawy o cmentarzach i chowaniu zmarłych: „Ekshumacja zwłok i szczątków może być dokonana: na umotywowaną prośbę osób uprawnionych do pochowania zwłok za zezwoleniem właściwego inspektora sanitarnego”. Osoby uprawnione do dokonanie pochówku są wymienione w art. 10 ust. 1 ww. ustawy i są nimi:

• pozostały małżonek(ka);
• krewni zstępni;
• krewni wstępni;
• krewni boczni do 4 stopnia pokrewieństwa;
• powinowaci w linii prostej do 1 stopnia.

Naruszenie dobra osobistego, jakim jest kult osoby zmarłej

W tej sytuacji nie ma większych wątpliwości co do faktu naruszenia dobra osobistego, jakim jest kult osoby zmarłej. Naruszenie to polegało na:

1. Zniszczeniu grobu, w którym pochowana była Pańska mama, bez zgody członków jej rodziny i nawet bez zawiadamiania ich o tym.
2. Podaniu błędnej informacji, jakoby Pana mama była pochowana wraz z Pana ojczymem w nowo ustawionym grobie.

Spowodowało to, że Pan nieświadomie – jak Pan słusznie wskazał – deptał po grobie swojej mamy, który został zniszczony, natomiast kultywował Pan pamięć zmarłej w niewłaściwym miejscu ze względu na nieprawdziwą treść nagrobka.

Podmiotem odpowiedzialnym za naruszenie dóbr osobistych jest:

1. Właściciel cmentarza (w przypadku cmentarzy wyznaniowych jest to kościelna osoba prawna, w przypadku cmentarzy komunalnych – gmina).
   Zgodnie z art. 2 ustawy o cmentarzach i o chowaniu zmarłych: „Utrzymanie cmentarzy komunalnych i zarządzanie nimi należy do właściwych wójtów (burmistrzów, prezydentów miast), na których terenie cmentarz jest położony. Utrzymanie cmentarzy wyznaniowych i zarządzanie nimi należy do związków wyznaniowych”.
2. Osoba, która była organizatorem pochówku (osoba taka widnieje w aktach cmentarnych).

Dodatkowo, bardzo praktyczna rada – proszę jak najszybciej postarać się, aby cmentarz udostępnił Panu akta pochówku Pana mamy, pochówku Pan ojczyma oraz w szczególności dokumenty świadczące o zburzeniu nagrobka i budowie nowego nagrobka jak i dokumentację pogrzebową, dowody opłaty za pogrzeb, dowody wniesienia opłaty za grób („pokładnego”) itp. W przeciwnym wypadku istnieje obawa, że gdy już wytoczy Pan proces, dokumentacja ta może nagle „zniknąć” i będzie bardzo trudno udowodnić stan faktyczny. Jest to typowa zasada – jeśli chcemy spierać się z instytucją, w której znajduje się materiał dowodowy – najpierw trzeba uzyskać ten materiał (tak aby nie wzbudzić podejrzeń, dla jakich celów zostanie on wykorzystany), a dopiero potem skierować sprawę do sądu, jak już ten materiał Pan posiada.

Bezprawne zniszczenie grobu

W tym przypadku za przyzwoleniem zarządu cmentarza doszło do bezprawnego zniszczenia grobu Pana matki – jak sam Pan stwierdził, nagrobek został wyrzucony, a kwatera zrównana z ziemią. Dlatego w mojej ocenie ma Pan prawo dochodzić swych roszczeń od właściciela cmentarza oraz od osoby, która organizowała pochowek, solidarnie, na zasadach ogólnych określonych w Kodeksie cywilnym w przepisach o odpowiedzialności deliktowej (art. 415 i nast. Kodeksu cywilnego.) Jeżeli była wnoszona regularnie opłata zwana pokładnym, to nawet w sytuacji, gdyby grób był zaniedbany, nie ma podstaw do jego likwidacji.

Może Pan domagać się ze względu na naruszenie dobra osobistego, jakim jest kult pamięci zmarłego:

1. przywrócenia stanu poprzedniego, tj. odbudowy nagrobka mamy, naniesienia napisów na tym grobie oraz zlikwidowania napisów świadczących o pochówku Pana mamy w grobie Pana oczyma;
2. złożenia przeprosin w odpowiedniej treści i formie;
3. naprawienia szkody (gdyby np. Pan sam miał dokonywać prac określonych w pkt 1) – będzie to równowartość posadowienia nowego nagrobka oraz naniesienia napisów i zlikwidowania napisów;
4. zadośćuczynienia za krzywdę moralną (cierpienia psychiczne) spowodowane naruszeniem kultu pamięci osoby bliskiej.

Kult pamięci zmarłego

Kult pamięci zmarłego jest odrębnym dobrem osobistym, którego istnienie utrwaliło się przez lata w polskim orzecznictwie i w literaturze przedmiotu.

Z orzecznictwa:

„W myśl art. 23 K.c. dobra osobiste człowieka pozostają pod ochroną prawa cywilnego. W orzecznictwie utrwalił się pogląd, że dobrem osobistym człowieka jest również kult pamięci jego bliskich zmarłych”(wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13 lipca 1977 roku I CR 234/77).

 „Wprawdzie art. 23 KC wymieniając różne rodzaje dóbr osobistych, nie wspomina o kulcie pamięci zmarłych, jednakże należy mieć na uwadze, że przepis ten wymienia najważniejsze dobra osobiste jedynie, jak to wynika z użycia sformułowania: »w szczególności«, przykładowo, a zatem niezależnie od wymienionych w nim dóbr osobistych przepisy szczególne mogą udzielać ochrony prawnej innym jeszcze wartościom mającym charakter dóbr osobistych. Według art. 10 ust. 1 ustawy z dnia 31 stycznia 1959 r. o cmentarzach i chowaniu zmarłych (Dz. U. Nr 11, poz. 62) prawo pochowania zwłok ludzkich ma najbliższa pozostała rodzina osoby zmarłej. Prawo pochowania zwłok jest prawem podmiotowym, obejmującym wybór miejsca i sposobu pochowania zwłok, jak również zmianę miejsca ich spoczynku (przeniesienie zwłok). Ochrona prawna sięga jednak znacznie dalej. Z przepisów rozporządzenia Min. Gospodarki Komunalnej oraz Zdrowia z dnia 25.V.1961 r. w sprawie urządzania cmentarzy, prowadzenia ksiąg cmentarnych oraz chowania zmarłych (Dz. U. Nr 31, poz. 152) wynika szereg uprawnień pozostałej rodziny osoby zmarłej, w szczególności prawo do nabycia prawa korzystania z terenu na urządzenie grobu, wybudowanie grobu, ustawienie nagrobka. Z tych uprawnień wynikają dalsze uprawnienia do pielęgnacji grobu, odwiedzania go i oddawaniu się kontemplacji, odbywania ceremonii religijnych tp. Powyższe uprawnienia służą ochronie sfery uczuciowej wiążącej się z kultem pamięci zmarłego i stanowiącej dobro osobiste człowieka” (wyrok Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 12 lipca 1968 r. I CR 252/68).

Ponadto:

„(…)powód upatruje naruszenia dobra osobistego w postaci kultywowania pamięci zmarłych w niedostatecznym wyartykułowaniu zasług zmarłych rodziców, czyli w treści napisu nagrobkowego. Tak rozumiane żądanie w połączeniu z treścią art. 24 KC prowadzić może do stwierdzenia, że w ocenie powoda do naruszenia wskazanego dobra osobistego dochodzi na skutek braku napisów oznaczonej treści. Zważywszy, że do naruszenia dobra osobistego dochodzi przez działanie, trzeba skonstatować, że nieistnienie napisów (oznaczonej, oczekiwanej treści) nie narusza dobra osobistego. Żądanie mogło być przeto rozważane tylko przez badanie, czy napisy istniejące, takie jakie na skutek działań pozwanej znajdują się na tablicy nagrobkowej, skutkują naruszeniem wskazanego dobra (wyrok Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 21 października 2010 r. IV CSK 113/10).

Z tego wyroku wynika, że rozpatrywać w kontekście naruszenia dobra osobistego, jakim jest kult pamięci zmarłego, należy napisy istniejące na płycie nagrobnej (w Pana sprawie, nieprawdziwy napis umieszczony na płycie nagrobkowej kwatery ,w której pochowany jest mąż Pana mamy). Napis wprowadza w błąd, co do osób spoczywających w tym grobie i tym samym uniemożliwia właściwe kultywowanie pamięci Pana mamy (kładzie Pan kwiaty i znicze na płycie tego grobu w intencji swojej mamy, gdy tymczasem w grobie spoczywa ktoś inny).

Zawiadomienie o podejrzeniu popełnienia przestępstwa znieważenia zwłok

Podsumowując:

Wydaje się, że w niniejszej sprawie właściciel cmentarza oraz osoba, która organizowała pochówek, dopuściły się naruszenia Pana dobra osobistego – kultu pamięci zmarłego poprzez (zezwolenie na) dokonanie bez porozumienia z Panem zniszczenia grobu, w którym spoczywa Pana mama, wybudowanie nowego grobu, w którym spoczywa jej mąż i umieszczenie na nim napisów sugerujących, że szczątki Pana mamy spoczywają w tymże grobie.

Dodam jeszcze, że rozważyłbym taktykę następującą – skoro z zewnątrz wygląda to tak, że doszło do przeniesienia zwłok z jednego grobu do drugiego bez zgody członków rodziny, to można złożyć zawiadomienie o podejrzeniu popełnienia przestępstwa znieważenia zwłok.

„Art. 262. § 1. Kto znieważa zwłoki, prochy ludzkie lub miejsce spoczynku zmarłego, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.

§ 2. Kto ograbia zwłoki, grób lub inne miejsce spoczynku zmarłego, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8.”

Bo bezprawna ekshumacja na pewno jest znieważeniem zwłok. Wtedy właściciel cmentarza (lub zarząd), gdyby doszło do wszczęcia postępowania, będą musieli „odkryć karty” i sami się przyznać, że co prawda do ekshumacji nie doszło, ale w związku z tym doszło do fałszywego oznaczenia nagrobka i ma Pan gotowy materiał dowodowy na proces cywilny.

Naturalnie, jeśli potrzebuje Pan pomocy w sporze z administracją cmentarza, zarówno na etapie sądowym jak i przedsądowym, to chętnie pomogę (zarówno sporządzenie wezwania, jak i pozwu, reprezentacja w ewentualnym postępowaniu sądowym).