Możliwość odwołania darowizny

Odwołanie darowizny

Zgodnie z art. 898 Kodeksu cywilnego (dalej: K.c.):

„§ 1. Darczyńca może odwołać darowiznę nawet już wykonaną, jeżeli obdarowany dopuścił się względem niego rażącej niewdzięczności.

§ 2. Zwrot przedmiotu odwołanej darowizny powinien nastąpić stosownie do przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu. Od chwili zdarzenia uzasadniającego odwołanie obdarowany ponosi odpowiedzialność na równi z bezpodstawnie wzbogaconym, który powinien się liczyć z obowiązkiem zwrotu”.

Jest to jedyny przepis, na który można się powołać, chcąc odwołać darowiznę, a o odwołaniu Pan napisał. Co do zasady umów należy dotrzymywać, stąd przesłanki odwołania darowizny są rygorystyczne.

Rażąca niewdzięczność osoby obdarowanej

Kluczowe będzie pojęcie „rażącej niewdzięczności”, której trzeba się dopuścić, by darowizna mogła być odwołana, przy czym nie można powoływać się na rażącą niewdzięczność, jeśli darczyńca obdarowanemu przebaczył (art. 899 par. 1 K.c.). Jeśli jednak po przebaczeniu nadal istnieje naganne zachowanie, obdarowany może się na nie znowu powołać dla odwołania darowizny (por. np. wyr. SN z 16.03.1948 r., sygn. akt C III 2318/47). „Darowizna nie może być odwołana po upływie roku od dnia, w którym uprawniony do odwołania dowiedział się o niewdzięczności obdarowanego” (art. 899 par. 3 K.c.). Jeśli jednak zachowanie nacechowane rażącą niewdzięcznością trwa, termin roczny liczy się dopiero od jego ustania. Jeśli występuje wiele wypadków nagannego zachowania obdarowanego, każdy z osobna podlega rocznemu terminowi (por. wyr. SA w Łodzi z 30.08.2012 r., sygn. akt I ACa 519/12).

Przejawem „rażącej niewdzięczności” w rozumieniu przepisu (za: M. Safjan, Komentarz do art. 898 K.c., red. Pietrzykowski, Legalis) jest takie zachowanie obdarowanego, które było skierowane przeciwko darczyńcy świadomie i w nieprzyjaznym zamiarze (wyr. SA w Lublinie z 29.01.2013 r., sygn. akt I ACa 697/12, Legalis). Krzywdy wyrządzone w sposób niezamierzony, popełnione w uniesieniu, rozdrażnieniu spowodowanym zachowaniem się darczyńcy nie są rażącą niewdzięcznością (postanowienie SN z 29.09.1969 r., sygn. akt III CZP 63/69; wyr. SA w Krakowie z 20.12.2012 r., sygn. akt I ACa 1234/12).

Motywy działania obdarowanego

W rozstrzyganiu, czy doszło do rażącej niewdzięczności, trzeba zbadać motywy działania obdarowanego (czy nie było ono prowokowane przez darczyńcę, np. wyr. SN z 30.0.1997 r., sygn. akt I CKN 170/97) oraz źródło konfliktu stron (wyr. SN z 9.10.2014 r., sygn. akt I CSK 556/13). Działania będące w ramach zwykłych konfliktów rodzinnych w określonym środowisku nie są rażącą niewdzięcznością (np. wyr. SA w Szczecinie z 17.10.2012 r., sygn. akt I ACA 536/12). Incydentalne sprzeczki, tym bardziej sprowokowane, nie mogą być podstawą odwołania darowizny (wyr. SA w Warszawie z 22.11.2005 r., sygn. akt VI Ca 527/05). Rażącą niewdzięcznością będzie natomiast pozostawienie darczyńcy bez koniecznej pomocy (wyr. SA w Poznaniu z 15.02.1994, sygn. akt I ACR 684/93), obmawianie godzące w jego dobre imię (wyr. SN z 12.05.1998 r., sygn. akt II CKN 729/97).

Z Pana opisu nie wynika, by wnuk wykazywał wobec babci rażącą niewdzięczność mimo darowania na jego rzecz nieruchomości. Nie widzę zatem podstaw do odwołania darowizny. Pan bardziej powołuje się na moment aktu darowizny (zawarcia umowy), nie na to, co było później (rażąca niewdzięczność jako przesłanka odwołania darowizny dotyczy biegu zdarzeń po podpisaniu umowy). Babcia według Pana była zmanipulowana i nie podejmowała w sposób wolny decyzji o akcie darowizny.

Unieważnienie oświadczenia woli

Zgodnie z art. 82 K.c.: „nieważne jest oświadczenie woli złożone przez osobę, która z jakichkolwiek powodów znajdowała się w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli. Dotyczy to w szczególności choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego, chociażby nawet przemijającego, zaburzenia czynności psychicznych”. W opisywanym przypadku można się zastanawiać nad swobodą podjęcia decyzji i wyrażenia woli. Zgodnie z komentarzem do ww. przepisu (red. M. Balwicka-Szczyrba):

„W Kodeksie cywilnym nie przewidziano (…) definicji legalnej pojęcia »stan wyłączający swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli«. Oświadczenie woli jest złożone swobodnie, jeżeli osoba nie kieruje się motywami intelektualnymi lub pobudkami uczuciowymi mającymi charakter chorobowy, nie pozostaje pod dominującym wpływem czyjejkolwiek sugestii i zachowuje wewnętrzne poczucie swobody postępowania (uzasadnienie postanowienia SN z 14.12.2011 r., sygn. akt I CSK 115/11; uzasadnienie postanowienia SN z 14.06.2012 r., sygn. akt I CSK 564/11). Podmiot będący w stanie braku swobody rozpoznaje wprawdzie sens własnego lub cudzego zachowania, lecz pod wpływem negatywnego oddziaływania pewnych czynników psychicznych następuje u niego wyłączenie możliwości kierowania swym postępowaniem, w tym podejmowania swobodnej decyzji (Z. Radwański w: System Prawa Prywatnego, t. 2, red. Z. Radwański, 2002, s. 382). W judykaturze wskazano, że sugestie osób trzecich nie wyłączają swobody powzięcia decyzji, gdyż w przeciwnym wypadku niemal każde oświadczenie woli dotknięte byłoby przedmiotową wadą, rzadko bowiem człowiek działa zupełnie swobodnie (uzasadnienie postanowienia SN z 14.12.2011 r., sygn. akt I CSK 115/11; uzasadnienie postanowienia SN z 14.06.2012 r., sygn. akt I CSK 564/11; postanowienie SN z 21.04.2004 r., sygn. akt III CK 523/02; wyr. SN z 1.07.1974 r., sygn. akt III CRN 119/74). Z orzecznictwa wynika, że w omawianym stanie może znajdować się narkoman, gdy pod wpływem silnego łaknienia środków odurzających (narkotyków) nie jest zdolny do podjęcia swobodnej decyzji (por. orzeczenie SN z 22.10.1975 r., sygn. akt V PRN 4/75, OSNC 1976/9, poz. 90), jak również osoba cierpiąca na ciężką, śmiertelną chorobę, która doprowadziła ją do ostatecznego wyczerpania jej organizmu i siły woli, co skutkuje tym, że nie jest ona zdolna, pomimo posiadania świadomości tego, co się w jej otoczeniu dzieje, przeciwstawić się zewnętrznym wpływom, które mogą kształtować jej oświadczenie woli w sposób odmienny, a nawet sprzeczny z jej wolą rzeczywistą (tak orzeczenie SN z 2.09.1948 r., sygn. akt PoC 188/48, PN 1948/11–12, s. 537). W doktrynie i judykaturze podkreślono, że przyczyna wyłączająca swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli musi być umiejscowiona w samym podmiocie składającym oświadczenie woli, a nie w sytuacji zewnętrznej, w jakiej ta osoba została postawiona (por. wyrok SN z 7.02.2006 r., sygn. akt IV CSK 7/05, LEX nr 180191) i dlatego właśnie Sąd Najwyższy w wyroku z 1.07.1974 r. (sygn. akt II CRN 119/74, OSP 1976/2, poz. 30) uznał, że zawarcie przez stronę niekorzystnej dla niej umowy z powodu trudnej sytuacji ekonomicznej, w jakiej się znajdowała, nie powoduje samo przez się nieważności jej oświadczenia woli w rozumieniu art. 82”.

Z Pana opisu nie wynikają szczególne powody manipulacji, a raczej zwykły wpływ osób trzecich. Nie dopatrywałabym się zatem raczej działania bez swobody w przypadku babci. Z samego opisu nie widzę zatem podstaw do stwierdzenia, że zawarta umowa darowizny jest nieważna. Niemniej jednak mogę nie mieć wiedzy o wszystkich okolicznościach.

Poza powyższymi przesłankami można zniweczyć zawartą umowę także, gdy była zawarta pod wpływem błędu opisywanego w art. 84 K.c. czy groźby (art. 87 K.c.) – jednak żadnych okoliczności, które wskazywałyby na działanie babci pod wpływem błędu czy groźby, Pan nie podaje.

Porozumienie między stronami umowy

W podsumowaniu wskażę, że z Pana opisu nie wynikają przesłanki, które pozwoliłyby skutecznie odwołać darowiznę, nie dostrzegam także, by zawarta umowa była nieważna. Oczywiście możliwym rozwiązaniem sytuacji jest porozumienie się babci z wnukiem, by przeniósł on własność przedmiotu darowizny na babcię zwrotnie – do tego byłaby oczywiście potrzebna zgoda wnuka, której – jak się domyślam – na ten moment nie ma.