Mieszkanie przepisane na wnuka a prawo do zachowku syna

Przepisanie mieszkania na wnuka 

Jak rozumiem, został Pan poinformowany przez matkę o „przepisaniu” mieszkania na wnuka, przy czym nie wie Pan, czy owo „przepisanie” oznacza, że już została dokonana darowizna mieszkania i jego prawnym właścicielem jest już wnuk, czy też prawnym właścicielem mieszkania pozostaje jeszcze Pańska matka, która tylko sporządziła testament, wedle którego po jej śmierci mieszkanie miałoby przypaść w udziale wnukowi (bądź jako wyłącznemu spadkobiercy, bądź na podstawie zapisu testamentowego). Ponieważ jednak okoliczność ta ma znaczenie drugorzędne, postaram się tu opisać w ogólności zasady rządzące prawem zachowku.

W tym kontekście przede wszystkim informuję, że roszczenie o zachowek jest, mówiąc w pewnym uproszczeniu, prawem do żądania, lecz dopiero po śmierci spadkodawcy (tu: Pańskiej matki) m.in. przez zstępnego spadkodawcy (tu: Pana) od spadkobiercy testamentowego lub obdarowanego (tu: od wnuka) wartości w pieniądzu określonej części spadku, jaka przypadłaby mu, gdyby spadkodawca testamentu nie zostawił lub nie dokonał za życia określonej darowizny o większej niż przeciętna wartości (tu: darowizny mieszkania na rzecz wnuka). Część spadku należna z tytułu zachowku wynosi 2/3 (gdyby był Pan w chwili śmierci matki małoletni lub trwale niezdolny do pracy) lub 1/2 (w innych przypadkach) tego, co dostałby Pan w przypadku braku testamentu lub darowizny.

Oto mały przykład, który, mam nadzieję, ułatwi zrozumienie sytuacji. Z podanych informacji wynika, że Pańska matka ma dwoje dzieci. Nie wspomina Pan o ewentualnym żyjącym mężu matki, dlatego pomijam go w poniższych wyliczeniach.

Ustanowienie wnuka spadkobiercą mieszkania a zachowek dla dzieci spadkodawcy

Załóżmy, że łączna wartość majątku matki, w którego skład wchodzi także wspomniane mieszkanie, to 90, w tym wartość mieszkania to 20. W przypadku śmierci matki i braku testamentu ustanawiającego wnuka spadkobiercą (lub obdarowanym), Pan i siostra mielibyście prawo do połowy spadku po matce każde (czyli każde po 45). Gdyby teraz okazało się, że matka zapisała wnukowi w testamencie mieszkanie lub dokonała jego darowizny, to polskie prawo mówi, że nie może się to odbyć kosztem jej dzieci (w tym Pana), które mają prawo do określonego „udziału w spadku” (zachowku). Zachowek zaś dla każdego z dzieci, w tym dla Pana, wynosiłby odpowiednio 30 (gdyby Pan w chwili śmierci matki był małoletni lub trwale niezdolny do pracy) lub 22,5 (w innych przypadkach). Skoro wartość mieszkania w naszym przykładzie to tylko 20, to jego przekazanie wnukowi w testamencie czy darowiźnie nie uprawniałoby Pana do żądania zachowku od wnuczki, skoro otrzymałby on swój zachowek w postaci powołania do pozostałej części spadku (90-20=70, 70/2=35, gdy tymczasem wyżej pisałem, że zachowek dla każdego z dzieci w naszym przykładzie wynosi maksymalnie 30).

Gdyby jednak w naszym przykładzie mieszkanie było warte 50, nie otrzymałby Pan należnego zachowku w postaci powołania do pozostałej części spadku (90-50=40, 40/2=20). W takim przypadku mógłby Pan żądać, aby wnuk dopłacił Panu w gotówce różnicę pomiędzy tym, co przewiduje dla Pana prawo jako minimalne świadczenie (czyli zachowek), a tym, co dostał Pan faktycznie w spadku (czyli odpowiednio 2,5 lub 7,5).

Muszę w tym miejscu podkreślić, że zachowku wnuk nie musiałaby zapłacić Panu sam z siebie – musiałby Pan zażądać jego wypłaty od wnuka.

Ponadto, ponieważ jednak wnuk sam nie jest obecnie uprawniony do zachowku, to otrzymana przez niego darowizna nie będzie mogła być podstawą dla Pańskich roszczeń o zachowek, jeżeli jej data będzie poprzedzać śmierć matki o więcej niż 10 lat. Czyli, innymi słowy, jeżeli matka nie umrze w ciągu 10 lat od dokonania darowizny, nie będzie Pan mógł żądać zachowku.

Czy matka może przepisać za życia mieszkanie na wnuka bez zgody swoich dorosłych dzieci?

Reasumując, nie ma przeszkód prawnych, aby matka skutecznie darowała wnukowi mieszkanie za życia w każdym przypadku, bez zgody syna (to wyraz jej swobodnej woli) lub sporządziła odpowiedni testament z „przepisaniem” mieszkania na rzecz wnuka. W pewnych przypadkach jednak będzie miał Pan prawo do zachowku od wnuka, a czy Pan z tego prawa skorzysta, zależy już tylko od Pana.

Aby pozbawić Pana zachowku, matka musiałby wydziedziczyć Pana w testamencie (czyli pozbawić Pana zachowku, co nie jest równoznaczne z prostym pominięciem w ewentualnym testamencie; pominięty w testamencie ma bowiem prawo do zachowku, a skutecznie wydziedziczony nie ma takiego prawa). Podstawą wydziedziczenia mogą być jednak tylko poważne i precyzyjnie wymienione w przepisach przewinienia Pana wobec matki (np. popełnienie umyślnego przestępstwa przeciwko życiu lub zdrowiu na jej szkodę lub szkodę osoby jej bliskiej czy rażącej obrazy czci).

Pewien „haczyk” mógłby jeszcze zaistnieć w sytuacji, gdyby formalnie spadkobiercą (także testamentowym) pozostał Pan, ale równocześnie w testamencie byłby tzw. zapis (obowiązek przeniesienia własności) mieszkania na wnuka. Tego rodzaju bowiem zapisy zasadniczo nie skutkują obowiązkiem rozliczenia zachowku przez uprawnionego z zapisu, chyba że zapis wyczerpywałby większą część spadku, skutkiem czego przyjąć by trzeba, że to wnuk w istocie jest spadkobiercą testamentowym.

Źródła:

1. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny - Dz.U. 1964 nr 16 poz. 93