Mieszkanie za dożywocie a obowiązek opieki nad babcią

Umowa darowizny wraz ze służebnością i zobowiązaniem do opieki

Zgodnie z przedstawioną umową babcia darowała wnuczce mieszkanie, wnuczka zaś ustanowiła na mieszkaniu dożywotnią i bezpłatną służebność osobistą mieszkania na rzecz babci, polegającą na prawie korzystania z całego lokalu. Jednocześnie wnuczka oświadczyła do aktu notarialnego, że zobowiązuje się babci zapewnić opiekę oraz pomoc w razie choroby (§ 4). Strony jednocześnie postanowiły, że nieruchomość zostanie wydana wraz z wygaśnięciem służebności (taki przypadek ma miejsce, gdy babcia umrze), korzyści i ciężary związane z nieruchomością przejdą na obdarowaną od dnia wydania nieruchomości (§ 5).

Zapytuje Pani, czy można i w jaki sposób unieważnić bądź zrzec się darowizny oraz jakie są obowiązki i w jakim stopniu musi być świadczona opieka i pomoc, aby wypełniać warunki umowy, czy wszystkie rachunki musi opłacać wnuczka. Zacznę od tej drugiej kwestii.

Obowiązek opieki nad babcią

Darowizna polega na zobowiązaniu się darczyńcy do bezpłatnego świadczenia na rzecz obdarowanego kosztem swego majątku (art. 888 Kodeksu cywilnego, zw. dalej: „K.c.”). W przedstawionym przypadku nieruchomość została darowana nieodpłatnie – nie w zamian za inne świadczenia.

Klauzule umowne o ustanowieniu prawa służebności, zobowiązaniu do opieki oraz pomocy w razie choroby stanowią dodatkowe postanowienia umowne, nie zaś zobowiązania, w zamian za które właścicielka zobowiązała się do przeniesienia własności na nabywcę – w umowie nie można zatem dopatrywać się świadczeń z umowy dożywocia. Świadczenia te są fragmentaryczne – nie spełniają wymogów, by można było uznać je za służące zaspokojeniu potrzeb zbywcy w taki sposób, że nie musi się przyczyniać do zdobywania środków na zaspokojenie niezbędnych potrzeb życiowych – nie obejmują one tak istotnych dla utrzymania kwestii, jak zapewnienie wyżywienia, ubrania, światła, opału itd. (por. także wyrok SA w Białymstoku z dnia 6 marca 2015 r., sygn. akt I ACa 858/14).

Do umowy darowizny można wprowadzić konstrukcję „polecenia”, gdy darczyńca wkłada na obdarowanego obowiązek oznaczonego działania lub zaniechania (por. art. 894 i dalsze K.c.), darczyńca może żądać wykonania takiego polecenia. W przedstawionej umowie nie zastosowano tej konstrukcji – to wnuczka sama oświadczyła, że zobowiązuje się do opieki, nie babcia taki obowiązek na nią nałożyła. W przypadku braku opieki babcia nie ma formalnych możliwości zażądania jej sprawowania.

Pokrywanie kosztów użytkowania darowanego mieszkania

Wedle zawartej umowy obdarowana zapewnia prawo do korzystania z mieszkania. Nie ma natomiast zapisu, iżby miała ona pokrywać koszty mediów (bezpłatne prawo służebności obejmuje brak pobierania świadczeń za samo mieszkanie, nie zaś za korzystanie z mediów). Co więcej w umowie wyraźnie wskazano, że dopiero po wygaśnięciu służebności wnuczka będzie ponosiła korzyści i ciężary związane z nieruchomością, z czego należy wywieść, że aktualnie – do śmierci babci – takich korzyści i ciężarów (w tym opłat za mieszkanie) wnuczka ma nie ponosić. Tym samym zgodnie z zawartą umową nie ma podstaw do żądania od wnuczki ponoszenia opłat mieszkaniowych.

Zakres pomocy dla babci

Zapis o pomocy i opiece jest – jak wskazałam – dość ogólny, bez wskazania zakresu pomocy. Nie można z niego wyprowadzić obowiązku np. zakupu leków, opłat lekarzy, wyżywienia czy ubrań. Można wyprowadzić obowiązek opieki (tj. pieczy, pielęgnacji, ew. niezbędnej pomocy w gospodarstwie dla zapewnienia elementów niezbędnych do życia darczyńcy). Pomoc ma odbywać się „w razie choroby” – nie określono jednak, jaka ma to być pomoc i w jakim zakresie. Być może strony nie dookreśliły zakresu opieki i pomocy, pozostawiając tę kwestię ukształtowaniu się w zależności od okoliczności. Skoro babcia wiedziała, że wnuczka jest osobą pracującą, należałoby zakładać, że nie miała być to opieka całodobowa. Na pewno jednak zobowiązanie do opieki i pomocy determinuje, by obdarowany wykazywał się w tym względzie dobrą wolą, tj. w miarę możliwości dostarczał darczyńcy tego, co aktualnie potrzebuje. Na podstawie przyjętych zapisów nie widzę możliwości zobowiązania obdarowanego do ponoszenia opłat, zapłaty za leki, lekarzy, wyżywienia czy ubrania. Pomoc równie dobrze może mieć tylko charakter robienia zakupów, nie zaś finansowania ich. Opieka (oznaczająca według języka polskiego „dbanie o kogoś”) może mieć wymiar tylko pielęgnacyjny, gospodarczy, organizacyjny. Niemniej jednak oczywiście dla zbadania treści umowy, konieczne byłoby zbadanie także zamiaru stron, który miały przy zawieraniu takiej umowy – jeśli ten zamiar był inny i zeznaniami uda się tego dowieść, nie jest wykluczone, że będzie można żądać także choćby partycypacji finansowej w opłacaniu opiekunek.

Obowiązek alimentacyjny obdarowanego

Jednakże instytucje pomocowe mogą próbować powoływać się na obowiązek alimentacyjny wnuczki wynikający z art. 897 K.c., zgodnie z którym:

„Art. 897. Jeżeli po wykonaniu darowizny darczyńca popadnie w niedostatek, obdarowany ma obowiązek, w granicach istniejącego jeszcze wzbogacenia, dostarczać darczyńcy środków, których mu brak do utrzymania odpowiadającego jego usprawiedliwionym potrzebom albo do wypełnienia ciążących na nim ustawowych obowiązków alimentacyjnych. Obdarowany może jednak zwolnić się od tego obowiązku zwracając darczyńcy wartość wzbogacenia”.

„Obowiązek alimentacyjny obdarowanego wyprzedza powinności wszystkich osób zobowiązanych z ustawy do alimentacji darczyńcy (wniosek taki wynika z porównania treści art. 897 oraz 938 i 966)” (red. J. Ciszewski i in., Komentarz do art. 897 K.c., Lex).

Ponieważ kierownik OPS i PCPR może złożyć pozew o alimenty na rzecz obywatela (art. 110 ust. 5 ustawy o pomocy społecznej), jeśli dla babci będą przyznawane świadczenia z OPS-u (w tym usługi opiekuńcze), kierownik mops mógłby wobec wnuczki z takimi roszczeniami występować, jeśli babcia znalazła się w niedostatku (skoro OPS musi finansować jej usługi, tak należałoby przyjąć). Dopiero zatem gdyby wnuczka nie była w stanie łożyć na babcię w razie jej niedostatku, alimentów można żądać od dzieci babci.

W omawianym przypadku jednak na wnuczce nie ciąży powyższy obowiązek alimentacyjny i kierownik MOPS-u nie mógłby dochodzić roszczeń alimentacyjnych, ponieważ w rzeczywistości darowizna nie została jeszcze wykonana – mieszkanie nadal jest we władaniu babci, a ma być przekazane wnuczce dopiero po wygaśnięciu służebności.

„W przypadku darowizny rzeczy należy raczej uznać, że do spełnienia tej przesłanki nie wystarczy nabycie przez obdarowanego własności, lecz potrzebne jest także przeniesienie posiadania [W. Czachórski, Podstawowe elementy darowizny i jej odwołania, NP 1968, nr 1, s. 25; zdaniem autora wykonanie darowizny nie występuje dopóty, dopóki całość świadczenia nie zostanie spełniona; w przypadku darowizny rzeczy wymaga to przeniesienia własności rzeczy i jej wydania; tak też wyrok SN z dnia 3 kwietnia 2014 r., sygn. akt V CSK 289/13, stwierdzający, że w przypadku darowizny polegającej na przeniesieniu własności rzeczy do jej wykonania nie dochodzi z chwilą zawarcia umowy i przeniesienia własności rzeczy, lecz z chwilą wykonania wynikających z tej umowy obowiązków, w tym obowiązku wydania rzeczy, będącej przedmiotem darowizny i umożliwienia obdarowanemu korzystania z tej rzeczy); podobnie nie wystarczy przeniesienie posiadania bez przeniesienia własności (M. Safjan (w:) Kodeks cywilny. Komentarz: art. 450–1088, przepisy wprowadzające, t. II, red. K. Pietrzykowski, Warszawa 2015, komentarz do art. 896, nb 2; S. Dmowski (w:) G. Bieniek [i in.], Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga trzecia. Zobowiązania, t. II, Warszawa 2011, s. 963), (tak: red. J. Gudowski, Komentarz do art. 896 K.c.].

Skoro OPS nie zna treści umowy, nie wie także, iż darowizna nie została jeszcze wykonana, a Pani z tego względu nie jest zobowiązana do alimentacji (albo – jest Pani zobowiązana w dalszej kolejności po dzieciach babci). Pani sama nie może dochodzić alimentów od dzieci babci, może to zrobić babcia (mając na względzie treść niżej cytowanego art. 896 K.c., sąd mógłby jednak oddalić taki pozew).

Rozwiązanie darowizny

Darowizna jest umową dwustronną. Jedna ze stron nie może samodzielnie rozwiązać tej umowy – zrzec się darowizny. Mogą to jednak zrobić strony łącznie – w drodze porozumienia stron (por. art. 353¹ K.c.). Jeśliby zatem babcia zgadzała się na zwrotne przeniesienie własności, może to zrobić wspólnie z wnuczką u notariusza (jest to oczywiście odrębna umowa z wszelkimi skutkami podatkowymi i kosztowymi).

Samodzielnie odwołać darowiznę mogłaby babcia, ale tylko w przypadku wskazanym w art. 896:

„Art. 896.  Darczyńca może odwołać darowiznę jeszcze niewykonaną, jeżeli po zawarciu umowy jego stan majątkowy uległ takiej zmianie, że wykonanie darowizny nie może nastąpić bez uszczerbku dla jego własnego utrzymania odpowiednio do jego usprawiedliwionych potrzeb albo bez uszczerbku dla ciążących na nim ustawowych obowiązków alimentacyjnych”.

A po wykonaniu darowizny – w przypadku rażącej niewdzięczności wnuczki (art. 898 K.c.).

Odwołanie darowizny

Ponieważ babcia nie jest w stanie opłacić opiekunki środowiskowej, jest bardzo prawdopodobne, że zachodzą okoliczności wskazane w art. 896 K.c. i babcia mogłaby odwołać darowiznę (wtedy musiałaby Pani stawić się z babcią u notariusza, by podpisać umowę o zwrotnym przeniesieniu własności).

Stwierdzenie nieważności umowy, zawarcie jej pod wpływem błędu, co powoduje możliwość uchylenia się od skutków prawnych swojego oświadczenia woli (art. 82 i nast. K.c.), to instytucje wyjątkowe, do których zastosowania muszą zachodzić ściśle określone przesłanki w momencie zawierania umowy – w pytaniu nie podaje Pani, żeby przy zawieraniu umowy takie istniały, tj. np. działanie babci w stanie wyłączającym świadome albo swobodne podjęcie decyzji i wyrażenie woli, w szczególności choroba psychiczna, błąd co do treści czynności prawnej, działanie dla pozoru, podstęp, groźba.