Mieszkanie darowane ze służebnością a prawo do zachowku

Podstawę prawną opinii stanowią przepisy Kodeksu cywilnego (K.c.).

Już na wstępie sygnalizuję, że należałoby zacząć od ustalenia, czy druga czynność obejmowała darowiznę z ustanowieniem służebności osobistej, czy też była to umowa dożywocia. Powszechnie te dwie umowy są bowiem bardzo często mylone. W zależności od tego, z jaką umową mamy do czynienia, roszczenie o zachowek będzie przysługiwało Pani mężowi lub nie.

Artykuł 908 § 1 Kodeksu cywilnego stanowi:

„Art. 908. § 1. Jeżeli w zamian za przeniesienie własności nieruchomości nabywca zobowiązał się zapewnić zbywcy dożywotnie utrzymanie (umowa o dożywocie), powinien on, w braku odmiennej umowy, przyjąć zbywcę jako domownika, dostarczać mu wyżywienia, ubrania, mieszkania, światła i opału, zapewnić mu odpowiednią pomoc i pielęgnowanie w chorobie oraz sprawić mu własnym kosztem pogrzeb odpowiadający zwyczajom miejscowym.”

Umowa dożywocia jest więc odpłatnym i wzajemnym stosunkiem cywilnoprawnym, który reguluje prawa i obowiązki obydwu stron czynności prawnej. Do obliczania zachowku bierzemy bowiem pod uwagę darowizny, umowa dożywocia, jako umowa odpłatna, nie jest darowizną i jako taka nie podlega zaliczeniu przy obliczaniu zachowku. Podobnie wypowiedział się Sąd Apelacyjny w Warszawie w wyroku z dnia 19 lipca 2006 roku (sygn. akt. VI ACa 99/2006), w którym stwierdził, iż „umowa o przekazanie gospodarstwa rolnego następcy w zamian za świadczenie z ubezpieczenia społecznego, wobec zawarcia w niej elementów z różnych dziedzin prawa, ma niejednorodny charakter, jednakże ze względu na zakres regulacji oraz cel, jakiemu ma służyć, nie może być ona z punktu widzenia zachowku traktowana tak, jak umowa darowizny w rozumieniu przepisu art. 888 § 1 Kodeksu cywilnego, a tylko takie darowizny doliczane są do spadku przy obliczaniu zachowku po myśli przepisu art. 993 Kodeksu cywilnego.”

Jeżeli mamy do czynienia z umową dożywocia, to nie widzę podstaw do żądania zachowku. Jeżeli natomiast zawarto umowę darowizny ze służebnością osobistą (ograniczone prawo rzeczowe), wówczas ta darowizna ustanowiona na rzecz wnuka wejdzie do podstawy obliczenia zachowku.

Trzeba by również zwrócić uwagę na przepis art. 994 § 1 K.c., zgodnie z którym przy obliczaniu zachowku nie dolicza się do spadku drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych, ani dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, darowizn na rzecz osób nie będących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku. Przy obliczaniu zachowku należnego zstępnemu nie dolicza się do spadku darowizn uczynionych przez spadkodawcę w czasie, kiedy nie miał zstępnych. Nie dotyczy to jednak wypadku, gdy darowizna została uczyniona na mniej niż trzysta dni przed urodzeniem się zstępnego.

Wyraźnie podkreślić należy stanowisko orzecznictwa, które znajduje wyraz także w doktrynie prawa cywilnego: Andrzej Kidyba w Komentarzu do Kodeksu cywilnego (TOM IV Spadki, wyd. II, 2011) wskazał, iż „darowizny uczynione na rzecz spadkobierców oraz osób uprawnionych do zachowku są doliczane do spadku bez względu na czas ich dokonania”.

Stanowisko wyrażone w wyroku SA w Białymstoku z dnia 12 listopada 1996 r., sygn. akt I ACr 308/96, zostało poparte przez ten sam sąd w wyroku z dnia 1 czerwca 2004 r., sygn. akt I ACa 285/04). Zgodnie z tezą tego drugiego wyroku „na poczet zachowku nie dolicza się darowizn dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty na rzecz osób nie będących spadkobiercami ani uprawnionymi do zachowku (art. 994 § 1 K.c.). A contrario należy przyjąć, iż podlegają zaliczeniu darowizny uczynione na rzecz spadkobierców lub uprawnionych do zachowku bez względu na datę ich dokonania.”

Stanowisko to zostało nadto zaaprobowane w glosie Michała Niedośpiała. Jak wynika z tej glosy, „jeżeli chodzi o spadkobierców, to doliczenie darowizny do spadku jest niezależne od tytułu powołania do spadku (ustawa, testament), jak też od tego, czy spadkobierca obdarowany jest jednocześnie osobą uprawnioną do zachowku.”

Reasumując, wskazać należy, iż przy darowiźnie roszczenie o zachowek występuje, a przy dożywociu nie.