Mąż zarabia dużo, żona mało – co ze wspólnym majątkiem?

Równość udziałów małżonków w majątku wspólnym

W Pana sprawie w pierwszej kolejności należy zwrócić uwagę na art. 43 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego:

§ 1. Oboje małżonkowie mają równe udziały w majątku wspólnym.

§ 2. Jednakże z ważnych powodów każdy z małżonków może żądać, ażeby ustalenie udziałów w majątku wspólnym nastąpiło z uwzględnieniem stopnia, w którym każdy z nich przyczynił się do powstania tego majątku. Spadkobiercy małżonka mogą wystąpić z takim żądaniem tylko w wypadku, gdy spadkodawca wytoczył powództwo o unieważnienie małżeństwa albo o rozwód lub wystąpił o orzeczenie separacji.

§ 3. Przy ocenie, w jakim stopniu każdy z małżonków przyczynił się do powstania majątku wspólnego, uwzględnia się także nakład osobistej pracy przy wychowaniu dzieci i we wspólnym gospodarstwie domowym.

Cytowany art. 43 dotyczy sytuacji po ustaniu małżeńskiej wspólności majątkowej i majątku, który był objęty tą wspólnością (nazwanego w przepisie – tak jak majątek wspólny małżonków w czasie trwania wspólności – „majątkiem wspólnym”).

Z mocy art. 43 § 1 udziały małżonków w majątku wspólnym są równe. Zasada ta dotyczy zarówno majątku, który był ustawowym majątkiem wspólnym małżonków, jak i majątku, który był majątkiem wspólnym małżonków na podstawie małżeńskiej umowy majątkowej, chyba że umowa ta stanowi inaczej. Zasada równych udziałów małżonków w majątku wspólnym obowiązuje bez względu na stopień, w którym każde z małżonków przyczyniło się do powstania majątku wspólnego, i niezależnie od przyczyny ustania wspólności.

Równość udziałów małżonków w majątku wspólnym jest wyrazem równego traktowania małżonków i ich równouprawnienia w stosunkach majątkowych po ustaniu wspólności majątkowej.

Jak zatem Pan widzi, majątek nabyty przez Państwa w trakcie małżeństwa stanowi wspólność małżeńską i każdy z małżonków ma równe w nim udziały.

Ustalenie innej wielkości udziałów małżonków w majątku wspólnym

Wyjątkiem od zasady równych udziałów małżonków w majątku wspólnym jest możliwość ustalenia innej wielkości tych udziałów, tj. nierównych udziałów. Takie sprawy są bardzo skomplikowane i radziłabym Panu skorzystać z pomocy profesjonalnego pełnomocnika, jeśli by się Pan zdecydował wystąpić na drogę sądową o ustalenie nierównych udziałów w Państwa wspólnym majątku.

W drodze wykładni art. 43 § 2 przyjmuje się, że w sytuacjach wyjątkowych ustalenie nierównych udziałów w majątku wspólnym może polegać na całkowitym pozbawieniu jednego z małżonków udziału w tym majątku (tak np. postanowienie Sądu Najwyższego z 3 grudnia 1968 r., III CRN 100/68; wyrok Sądu Najwyższego z 10 listopada 1976 r., II CR 268/76).

Przesłanki do ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym

Ustalenie nierównych udziałów może dotyczyć tylko całego majątku wspólnego. Nie można żądać ustalenia nierównych udziałów w poszczególnych składnikach tego majątku (tak postanowienie Sądu Najwyższego z 27 czerwca 2003 r., IV CKN 278/2001).

Warunkiem ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym jest łączne spełnienie dwóch przesłanek:

• istnienie ważnych powodów oraz
• przyczynienie się małżonków do powstania majątku wspólnego w różnym stopniu.

Ustawa nie definiuje pojęcia „ważne powody”. Ogólnie mówiąc, rozumie się przez nie takie okoliczności, które oceniane z punktu widzenia zasad współżycia społecznego przemawiają za nieprzyznaniem jednemu z małżonków korzyści z majątku wspólnego w takim zakresie, w jakim nie przyczynił się on do powstania tego majątku. Przy ocenie istnienia „ważnych powodów”, w rozumieniu art. 43 § 2, należy mieć na względzie całokształt postępowania małżonków w czasie trwania wspólności majątkowej w zakresie wykonywania ciążących na nich obowiązków względem rodziny, którą przez swój związek założyli (tak postanowienie Sądu Najwyższego z 5 października 1974 r., III CRN 190/74).

Ważne powody ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym zachodzą nie w każdym wypadku faktycznej nierówności przyczynienia się każdego z małżonków do powstania majątku wspólnego, lecz przede wszystkim wówczas, gdy jedno z małżonków, przeciwko któremu skierowane jest żądanie ustalenia nierównych udziałów, w sposób rażący lub uporczywy nie przyczynia się do powstania majątku wspólnego stosownie do posiadanych sił i możliwości zarobkowych.

Ważnym powodem ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym może być długotrwała separacja faktyczna małżonków, zwłaszcza przez nich uzgodniona lub akceptowana, podczas której każde z nich gospodarowało samodzielnie i dorobiło się niejako „na własny rachunek”.

O istnieniu ważnych powodów nie przesądza obciążająca jedno z małżonków wina rozkładu pożycia małżeńskiego, stwierdzona w wyroku rozwodowym lub orzekającym separację, ani ustalenie w wyroku unieważniającym małżeństwo, że jedno z małżonków zawarło je w złej wierze.

O istnieniu ważnych powodów nie świadczy okoliczność, że jedno z małżonków nie przyczyniło się do powstania majątku wspólnego z powodów niezawinionych, niezależnych od niego albo z innych usprawiedliwionych względów, np. gdy z powodu choroby lub bezrobocia nie miało możliwości uzyskania zatrudnienia albo gdy pobierało naukę w celu osiągnięcia kwalifikacji zawodowych.

Jak określić w jakim stopniu każde z małżonków przyczyniło się do powstania majątku?

Przyczynianie się małżonków do powstania majątku wspólnego stanowią nie tylko ich działania prowadzące bezpośrednio do powiększenia substancji tego majątku, ale także kształtuje je całokształt starań o założoną przez zawarcie małżeństwa rodzinę i zaspokojenie jej potrzeb. O stopniu tego przyczyniania się nie decyduje wyłącznie wysokość zarobków lub innych dochodów osiąganych przez małżonków, wykorzystanych na zaspokojenie potrzeb rodziny. Dla jego określenia ma znaczenie, czy posiadanymi zasobami małżonkowie gospodarują racjonalnie, a w szczególności czy lekkomyślnie ich nie trwonią.

Stosownie do art. 43 § 3 przy ocenie, w jakim stopniu każde z małżonków przyczyniło się do powstania majątku wspólnego, uwzględnia się także nakład osobistej pracy przy wychowaniu dzieci i we wspólnym gospodarstwie domowym. Wartości tej pracy nie można szacować według kryteriów szacowania wartości odpłatnych usług. Z reguły w normalnie funkcjonującej, przeciętnej rodzinie nie może być mowy o nierównym przyczynianiu się małżonków do powstania majątku wspólnego, gdy utrzymaniem rodziny obarczony jest mąż, a niepracująca zarobkowo żona zajmuje się wychowaniem dzieci i pracą w gospodarstwie domowym.

Same tylko wyliczenia rachunkowe nie mogą stanowić wystarczającej podstawy do ustalenia stopnia przyczynienia się każdego z małżonków do powstania majątku wspólnego i nie mogą przesądzać o określeniu tego stopnia. Jego określenie powinno nastąpić przy uwzględnieniu także okoliczności niewymiernych. Dlatego ocena stopnia przyczynienia się każdego z małżonków do powstania majątku wspólnego najczęściej może być jedynie przybliżona. W konsekwencji różny stopień przyczynienia się jest prawnie istotny tylko wtedy, gdy różnica ta jest znaczna albo przynajmniej wyraźnie uchwytna.

Żądanie ustanowienia nierównych udziałów w majątku wspólnym

Czyli po pierwsze musi Pan udowodnić istnienie ważnych powodów w zasądzeniu nierównych udziałów, a po drugie – musi Pan przyczyniać się do powstania Państwa majątku wspólnego w dużo wyższym od żony stopniu (to akurat, jak wynika z treści Pana pytania, jest spełnione). Tak jak już napisałam, samo tylko żądanie Pana w tym zakresie pozostaje dla sądu bez znaczenia, muszą zajść wskazane wyżej przesłanki. Oczywiście ostateczne rozstrzygnięcie w tej mierze będzie należało do sądu.

O swój majątek osobisty, czyli nabyty przed powstaniem związku małżeńskiego, może być Pan spokojny. Nie będzie on podlegał podziałowi, jak również ustalaniu nierównych udziałów. Będzie to dotyczyło tylko Państwa majątku wspólnego, zgromadzonego w trakcie trwania związku małżeńskiego.

Zgodnie z art. 33 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego do majątku osobistego każdego z małżonków należą:

1. przedmioty majątkowe nabyte przed powstaniem wspólności ustawowej;
2. przedmioty majątkowe nabyte przez dziedziczenie, zapis lub darowiznę, chyba że spadkodawca lub darczyńca inaczej postanowił;
3. prawa majątkowe wynikające ze wspólności łącznej podlegającej odrębnym przepisom;
4. przedmioty majątkowe służące wyłącznie do zaspokajania osobistych potrzeb jednego z małżonków;
5. prawa niezbywalne, które mogą przysługiwać tylko jednej osobie;
6. przedmioty uzyskane z tytułu odszkodowania za uszkodzenie ciała lub wywołanie rozstroju zdrowia albo z tytułu zadośćuczynienia za doznaną krzywdę; nie dotyczy to jednak renty należnej poszkodowanemu małżonkowi z powodu całkowitej lub częściowej utraty zdolności do pracy zarobkowej albo z powodu zwiększenia się jego potrzeb lub zmniejszenia widoków powodzenia na przyszłość;
7. wierzytelności z tytułu wynagrodzenia za pracę lub z tytułu innej działalności zarobkowej jednego z małżonków;
8. przedmioty majątkowe uzyskane z tytułu nagrody za osobiste osiągnięcia jednego z małżonków;
9. prawa autorskie i prawa pokrewne, prawa własności przemysłowej oraz inne prawa twórcy;
10. przedmioty majątkowe nabyte w zamian za składniki majątku osobistego, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej.

Artykuł 33 zawiera wyczerpujące wyliczenie przedmiotów majątkowych, które w ustroju wspólności ustawowej nie wchodzą w skład majątku wspólnego małżonków, lecz należą do ich majątków osobistych.

Ustanowienie rozdzielności majatkowej

W Pana sytuacji może Pan również rozważyć ustalenie rozdzielności majątkowej.

Rozdzielność majątkowa ma ten skutek, że każdy z małżonków zachowuje zarówno majątek nabyty przed ustanowieniem rozdzielności, jak i majątek nabyty później, zarządza samodzielnie swoim majątkiem.

Rozdzielność majątkowa może być ustanowiona na dwa sposoby: bądź w drodze umowy, bądź w postępowaniu sądowym. Jeśli chodzi o umowę, to musi być ona sporządzona w formie aktu notarialnego. Stawka maksymalna notariusza za tego rodzaju czynności to 400 zł. Z oczywistych względów, jako że umowa jest zgodnym oświadczeniem woli dwóch stron, ustanowienie rozdzielności majątkowej w tym trybie może mieć miejsce tylko wtedy, gdy oboje małżonkowie są zgodni zarówno co do tego, że umowę trzeba podpisać, jak i co do treści umowy.

Jeśli jeden z małżonków nie godzi się na podpisanie takiej umowy, wówczas pozostaje tylko droga sądowa. Problematyka ta uregulowana jest w art. 52 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. Tak ustanowiona rozdzielność majątkowa określana jest mianem ustroju przymusowego. Zgodnie z tym przepisem z ważnych powodów każdy z małżonków może żądać ustanowienia przez sąd rozdzielności majątkowej. W takiej sytuacji, jeśli sąd pozytywnie rozpatrzy pozew, rozdzielność majątkowa powstanie z chwilą wskazaną w wyroku (która, co do zasady, nie może być wcześniejsza niż dzień złożenia pozwu w sądzie). Jednak w wyjątkowych przypadkach sąd może wskazać w orzeczeniu jako początek obowiązywania rozdzielności majątkowej termin wcześniejszy niż dzień wytoczenia powództwa, w szczególności jeżeli małżonkowie żyli w rozłączeniu.

Przepis nie podaje, co należy rozumieć przez pojęcie „ważne powody”. W tym celu należy sięgnąć do literatury przedmiotu. Jako przykłady ważnych powodów podaje się takie sytuacje, w których dalsze utrzymywanie wspólności pociąga za sobą poważne zagrożenie lub naruszenie interesu majątkowego małżonka żądającego zniesienia wspólności. Tytułem przykładu można wskazać na trwonienie przez jednego małżonka wspólnego majątku (hulaszczy tryb życia, alkoholizm, rażąco niegospodarne postępowanie), zaciąganie długów, które mogą być egzekwowane z majątku wspólnego, nieprzyczynianie się do powiększenia majątku wspólnego przez uchylanie się od pracy, zatrzymanie majątku wspólnego dla siebie, niedopuszczanie drugiego współmałżonka do korzystania z niego, także separacja faktyczna, która uniemożliwia współdziałanie małżonków w zarządzie majątkiem wspólnym.

Ważne powody dające podstawę do zniesienia wspólności majątkowej małżeńskiej

Zgodnie natomiast z wyrokiem Sądu Najwyższego z dnia 31.01.2003 r. (IV CKN 1710/00) przez ważne powody, dające podstawę do zniesienia wspólności majątkowej małżeńskiej, przyjęło się rozumieć wytworzenie się takiej sytuacji, która w konkretnych okolicznościach faktycznych wywołuje stan pociągający za sobą naruszenie lub poważne zagrożenie interesu majątkowego jednego z małżonków i z reguły także dobra rodziny.

Z kolei zgodnie z wyrokiem Sądu Najwyższego z dnia 07.07.1995 r. (I CRN 89/95) rozstrzygnięcie o zniesieniu ustawowej wspólności małżeńskiej musi być oparte na starannych i wnikliwych ustaleniach, czy i jakie poważniejsze zobowiązania zostały zaciągnięte przez pozwanego małżonka, na jakie cele zostały zużyte aktualnie uzyskane kredyty i pożyczki, w jaki sposób są one zabezpieczone.

Warto też przytoczyć wyrok Sądu Najwyższego z dnia 27.02.1995 r. (III CRN 7/95), zgodnie z którym nie samo zaciągnięcie długu, nawet znacznego, lecz dopiero zaciągnięcie takiego długu, który nie był usprawiedliwiony interesem rodziny, kwalifikuje zachowanie pozwanego małżonka jako naganne i przy istnieniu niepomyślnych prognoz co do tego, aby małżonek ten powstrzymał się w przyszłości od tego rodzaju zachowania, spełnia warunki do uznania zaciągnięcia długu za ważny powód w rozumieniu art. 52 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego.

Pozew o ustanowienie rozdzielności majątkowej

Mając na uwadze powyższe, jeśli chce Pan wnieść do sądu pozew o ustanowienie rozdzielności majątkowej, to musi Pan pamiętać o następujących rzeczach: sądem właściwym do rozpatrzenia sprawy o ustalenie rozdzielności majątkowej jest sąd rejonowy. Właściwym miejscowo sądem rejonowym jest sąd, w którego okręgu małżonkowie mieli ostatnie wspólne zamieszkanie.

W pozwie musi znaleźć się żądanie, aby sąd ustanowił rozdzielność majątkową między małżonkami. W pozwie może Pan także zawrzeć inne wnioski, np. wnioski dowodowe (np. o wezwanie konkretnych świadków).

Trzeba pamiętać, że pozew musi być należycie uzasadniony, czyli muszą zostać wskazane przez Pana fakty mające znaczenie dla sprawy (trwonienie majątku wspólnego, nieprzyczynianie się do jego powstawania, rażąco niegospodarne postępowanie czy zaciąganie długów przez żonę), jak i dowody na ich poparcie. Pozew należy opłacić opłatą sądową w wysokości 200 zł.

Po tym, jak rozdzielność majątkowa między małżonkami zostanie orzeczona przez sąd, majątek wspólny powinien być podzielony. Dopiero wtedy każdy z małżonków może swobodnie dysponować przedmiotami wchodzącymi w skład tego majątku.