Kto jest właścicielem rodzinnego grobowca?

Charakter prawny grobu i praw z nim związanych

Kwestie związane z prawami do pochówków reguluje przede wszystkim ustawa z dnia 31 stycznia 1959 r. o cmentarzach i chowaniu zmarłych (j.t. Dz. U. z 2015 r., poz. 2126, z późn. zm. – dalej: u.c.ch.z.), która liczy sobie już ponad pół wieku i przez to nie odpowiada realiom współczesności. Jej uregulowania szczątkowo normują problemy dotyczące chociażby „posiadania” grobu oraz prawa do grobu — nie ma przepisów, które rozstrzygałyby wątpliwości w sposób jednoznaczny. Stąd też istnieje bogate orzecznictwo sądów w tym zakresie, ponieważ brak jednoznacznych norm wymaga często interwencji sądu, gdy zaistnieje konflikt między osobami roszczącymi sobie prawa do miejsca na cmentarzu.

Na początku pozwolę sobie objaśnić charakter prawny grobu i praw z nim związanych. Jest to niezwykle złożone zagadnienie, ponieważ w aktualnym stanie normatywnym nie można mówić o istnieniu czegoś takiego jak cywilnoprawne „prawo do grobu”, podobne np. do prawa do korzystania z lokalu albo prawa do zapłaty. „W obowiązującym obecnie stanie prawnym nie występuje »prawo do grobu«, które mogłoby być rozumiane jako uregulowane przez przepisy prawa cywilnego prawo podmiotowe, obejmujące określoną sferę uprawnień. W rzeczywistości to pojęcie obejmuje różne uprawnienia o całkowicie odmiennym charakterze, a mianowicie mające charakter majątkowy lub niemajątkowy, ewentualnie można też mówić w konkretnych wypadkach o przewadze któregoś z tych elementów. Posłużenie się takim pojęciem nie pozwala więc na stwierdzenie, że chodzi o jakiś samodzielny i jednolity zakres uprawnień, w związku z czym w każdym poszczególnym wypadku niezbędne jest jednoznaczne określenie, jakie konkretne uprawnienia są objęte tak ogólnie rozumianym prawem do grobu” (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 14 października 2011 r., sygn. III CSK 340/10).

Uprawnienia do grobu

Tym samym w orzecznictwie przyjmuje się, że pod pojęciem potocznie rozumianego „prawa do grobu” kryje się wiązka uprawnień o charakterze:

1. majątkowym – są to prawa dziedziczne i zbywalne;
2. osobistym – są to prawa niedziedziczne i niezbywalne.

Prawa majątkowe wiążą się przede wszystkim z zawarciem umowy gwarantującej miejsce na cmentarzu oraz uiszczaniem opłat za to miejsce. W przepisach u.c.ch.z. nie ma żadnych przepisów, które określałaby formę i treść takiej umowy, dlatego przyjmuje się, że jest to umowa nienazwana, niewyodrębniona jako kodeksowy rodzaj zobowiązania cywilnoprawnego. „Podstawowym i pierwotnym źródłem prawa do grobu jest cywilnoprawna umowa zawarta z zarządem cmentarza przez osobę uprawnioną do pochowania zwłok. Jest to umowa nienazwana, której treścią jest przyjęcie zwłok osoby zmarłej do pochowania” (wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 11 lutego 2015 r., sygn. I ACa 749/14).

Prawo do rozporządzania grobem

Oznacza to, że przedmiotem umowy nie jest nabycie własności grobu, na takiej samej zasadzie, jak nabywa się inne ruchomości lub nieruchomości, lecz zagwarantowanie sobie lub innym prawa do złożenia zwłok na cmentarzu. Dlatego też właściciel nabywający przykładowo część gruntu może korzystać z niego i rozporządzać nim swobodnie, według swojego uznania (np. sprzedając innej osobie), natomiast w przypadku prawa do grobu prawo korzystania i rozporządzania jest bardzo mocno ograniczone – w orzecznictwie przyjmuje się, że w drodze umowy można zbyć miejsce na cmentarzu tylko do momentu, kiedy grób jest pusty: „Osoba, która wybudowała grób na podstawie zawartej przez siebie umowy z zarządem cmentarza i uiściła należną opłatę, z chwilą pochowania pierwszego zmarłego, traci możliwość rozporządzania prawem do grobu, bowiem z tym momentem nie jest już możliwe rozdzielenie uprawnień majątkowych i osobistych i z tego względu prawa majątkowe tracą swoją odrębność w tym sensie, że nie mogą być przedmiotem wyłącznego korzystania i rozporządzania ze strony dotychczasowego ich podmiotu, a to ze względu na prawo do grobu przysługujące pozostałym uprawnionym, których źródłem jest fakt powiązań rodzinnych z osobą pochowaną w grobie, znajduje oparcie w judykaturze” (wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 11 lutego 2015 r., sygn. I ACa 749/14).

Zbycie lub dziedziczenie grobu

Nieco szerzej tę problematykę omówił Sąd Najwyższy: „Elementy osobiste prawa do grobu mają charakter przeważający i są związane z określoną osobą; jako prawa osobiste są niezbywalne i niedziedziczne. Z tego względu w zasadzie prawo do grobu jest tylko jednym z samoistnych praw majątkowych, co do którego nie ma zakazu ustawowego jego zbywalności ani wyłączenia od dziedziczenia tylko wtedy, gdy miejsce na cmentarzu zostało nabyte i grób został urządzony przez osobę pozostającą przy życiu i jest wolny, tj. nikt nie został w nim pochowany. Jeżeli natomiast w grobie spoczywają już zwłoki określonej osoby uprawnionej do pochowania, to na skutek pochówku następuje zdominowanie uprawnień niemajątkowych i w związku z czym dopuszczalność rozporządzenia prawem do grobu wygasa. Z tą chwilą nie jest już możliwe rozdzielenie uprawnień majątkowych od osobistych i z tego względu prawa majątkowe tracą swoją odrębność w tym sensie, że nie mogą być przedmiotem wyłącznego korzystania i rozporządzania ze strony dotychczasowego ich podmiotu, a to ze względu na prawa do grobu przysługujące pozostałym uprawnionym, których źródłem jest fakt powiązań rodzinnych z osobą pochowaną w grobie” (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 3 grudnia 2010 r., sygn. I CSK 66/10).

Prawa osobiste związane z grobem

Z powyższych orzeczeń wynika jednoznacznie, że prawo do pochowania na cmentarzu wolno sprzedać tylko wówczas, gdy jeszcze nikt nie został w nim pochowany i grób jest pusty – od momentu, gdy zostały w nim złożone zwłoki chociażby jednej osoby, prawo rozporządzania na rzecz innego podmiotu jest wyłączone. Jest to spowodowane tym, że od momentu pogrzebania pierwszej osoby zaczynają się „zlewać” powyższe prawa majątkowe z prawami osobistymi. Prawa osobiste związane z grobem polegają przede wszystkim na tym, że osobom bliskim zmarłego przysługuje prawo do kultu pamięci, ochrony ich dobrej pamięci i czci – nie mają one charakteru majątkowego, są niedziedziczne i niezbywalne. Tym samym np. pan Jan Kowalski nie może przenieść na Katarzynę Nowak prawa do kultu swojej zmarłej matki. Co ważne, w odniesieniu do każdego grobu ważniejsze są uprawnienia osobiste, a nie majątkowe.

Orzecznictwo w tym zakresie jest jednoznaczne: „Kult pamięci zmarłego, polega na przysługujących człowiekowi uprawnieniach, wypływających ze sfery uczuć i odczuć odnoszącej się do postaci osoby zmarłej, okazywania szacunku dla wspomnień i pamięci o niej, urządzenia pogrzebu oraz nagrobka i decydowania o jego wystroju, załatwiania spraw z zarządem cmentarza, ochronie przed naruszeniami, składania wieńców, palenia zniczy, decydowania lub współdecydowania o przeznaczeniu wolnych miejsc w grobie murowanym dla pochowania dalszych zmarłych itp.” (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9 grudnia 2011 r., sygn. III CSK 106/11); „Dobra osobiste osób fizycznych z natury rzeczy mają charakter indywidualny i przysługują konkretnym osobom. Jeżeli więc uprawnienia do określonego grobu są wywodzone z prawa do kultu zmarłych osób bliskich oraz ochrony ich dobrej pamięci i czci, wtedy również te uprawnienia mogą mieć wyłącznie charakter indywidualny, tj. przysługiwać indywidualnie oznaczonym osobom bliskim zmarłych pochowanych w grobie. W wypadku, w którym jest kilka osób, które, powołując się na swoje prawo do kultu zmarłych osób bliskich oraz ochrony ich dobrej pamięci i czci, wywodzą z tego swoje uprawnienia do grobu, w którym te osoby bliskie są pochowane, wtedy osoby te – ściśle rzecz biorąc – mogą być równolegle indywidualnie uprawnione do grobu, a nie współuprawnione do niego, jeżeli rozumiałoby się przez to, że uprawnienia do grobu są ich wspólnymi uprawnieniami” (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 8 maja 2015 r., sygn. III CSK 305/14); „Prawo do grobu ma dwojaki charakter – osobisty i majątkowy. Elementom osobistym przypada rola wiodąca, bez względu na to, jaka jest wartość elementów majątkowych tego prawa i na czym one polegają. Jeżeli w grobie spoczywają już zwłoki określonej osoby uprawnionej do pochowania, to na skutek pochówku następuje zdominowanie uprawnień niemajątkowych” (wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 27 marca 2015 r., sygn. I ACa 77/15).

W związku z powyższym należy stwierdzić, że posiada Pan dobro osobiste w postaci prawa do kultu pamięci zmarłych, którego istnienie lub nieistnienie nie jest w żaden sposób warunkowane tym, kto wybudował grób, kto za niego zapłacił, kto jest zgłoszony jako dysponent w zarządzie cmentarza. To wszystko pozostaje w sferze uprawnień majątkowych, a jak wskazałam wyżej, uprawnienia majątkowe są znacznie słabsze niż prawa osobiste.

Zburzenie nagrobka i umieszczenie na nowym nazwiska innej osoby

W związku z powyższym Pana bratowa nie miała prawa zburzyć poprzedniego nagrobka i umieścić na nowym nazwiska wybranej przez siebie osoby. Jeżeli z tego powodu odczuwa Pan pewien dyskomfort psychiczny, gdyż chciałby Pan właściwego upamiętnienia swoich zmarłych rodziców, to wówczas można stwierdzić, że doszło do naruszenia Pana prawa osobistego związanego z pamięcią o zmarłych. W konsekwencji może Pan wystąpić z pozwem przeciwko bratowej do sądu, domagając się zaprzestania naruszenia Pana dobra osobistego i usunięcia skutków poprzez zmianę napisów na nagrobku. „Uprawnienie do doboru tekstu na tablicach nagrobnych mieści się w pojęciu prawa do wykonywania kultu zmarłego. Spór pomiędzy osobami bliskimi zmarłego, o treść napisów na nagrobku, może być rozstrzygnięty w procesie o ochronę dobra osobistego, jest to bowiem spór o formę wykonywania tego dobra. Powód przysługujące mu prawo chce wykonać przez upamiętnienie zasług rodziców umieszczając na nagrobku oznaczonej treści informację. Taka forma wykonywania tego prawa jest dopuszczalna, ale nie może się urzeczywistnić z powodu sprzeciwu pozwanej. W takiej sytuacji należy dopuścić możliwość dochodzenia ochrony na podstawie art. 24 k.c., przysługujące bowiem powodowi prawo doznaje uszczerbku na skutek niewykonywania w zamierzonym przez niego zakresie, a to wobec czynnej postawy pozwanej. Co do zasady zatem należy przyjąć, że sprzeciw pozwanej narusza prawo powoda do kultywowania pamięci rodziców w sposób przez niego zamierzony. Ocenie podlegać w takim razie musi legalność działania pozwanej” (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 21 października 2010 r., sygn. IV CSK 113/10).

Gdyby to Pan teraz z kolei zburzył nagrobek, który wystawiła Pana bratowa, mielibyśmy do czynienia z sytuacją odwrotną — to Pan naruszyłby dobro osobiste bratowej w postaci prawa do kultu pamięci zmarłego męża. Stąd też jedyną legalną formą rozwiązania tej sytuacji jest wystąpienie z pozwem do sądu.

Niestety, opłata sądowa od takiego pozwu jest dość wysoka i wynosi 600 zł (o ile nie zgłosi Pan dodatkowych żądań majątkowych, np. w postaci zapłaty zadośćuczynienia za doznaną krzywdę psychiczną lub odszkodowania za zniszczoną poprzednią płytę nagrobną – to również jest możliwe przy powództwie o ochronę dóbr osobistych – jednak wówczas opłata wzrasta i wynosi dodatkowo 5% wartości żądań majątkowych). W przypadku, gdy powód nie może uiścić całej opłaty ze względu na swoją trudną sytuację finansową, posiada prawo złożenia wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych – w całości lub części. Ponadto strona przegrywająca proces co do zasady jest zobowiązana zwrócić drugiej stronie koszty dochodzenia roszczeń, więc jeżeli wygra Pan proces, to Pana bratowa najprawdopodobniej będzie Panu musiała zwrócić koszty, w tym opłaty sądowej.