Konkubinat, jak podzielić majątek po rozstaniu?

Możliwość rozliczenia konkubinatu

W pierwszej kolejności należy podkreślić, że instytucja związku nieformalnego (konkubinatu) nie została zdefiniowana ani całościowo uregulowana w polskim prawie, w związku z czym definicja konkubinatu musiała zostać wypracowana w praktyce orzeczniczej.

Jak wskazał Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 5 grudnia 1997 r., sygn. akt II CKN 485/97, „konkubinat jest prawnie nieuregulowaną trwałą wspólnotą życiową mężczyzny i kobiety. Wynika z tego, że cechy charakterystyczne konkubinatu to:

• związek mężczyzny i kobiety,
• trwałość tego związku,
• pożycie jak w małżeństwie,
• brak zdarzenia prawnego regulującego ten związek.

Zewnętrznym przejawem wymienionej trwałości i pożycia są: współżycie fizyczne, wspólne zamieszkiwanie i wspólne prowadzenie gospodarstwa domowego”.

Brak całościowego uregulowania konkubinatu w polskim prawie niesie za sobą konsekwencje w postaci braku regulacji ustawowej rozliczeń majątkowych między konkubentami. W obecnym stanie prawnym nie ma możliwości zastosowania do tych rozliczeń przepisów Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego dotyczącego majątku małżeńskiego, w tym wzajemnych rozliczeń między małżonkami. Fakt ten znajduje potwierdzenie m.in. w uchwale Sądu Najwyższego z dnia 2 lipca 1955 r., sygn. akt II CO 7/55, w której wskazano, że „do stosunków majątkowych osób pozostających w związku pozamałżeńskim nie mogą być stosowane w drodze analogii przepisy art. 21 i in. kod. rodz. o wspólności ustawowej. Związek pozamałżeński sam przez się nie wywołuje żadnych skutków o charakterze prawno-majątkowym między osobami, które w związku takim pozostają. Jeśli powstają między nimi stosunki prawno-majątkowe, prawa i obowiązki stąd wynikające oceniać należy na podstawie przepisów właściwych dla tych stosunków”.

Powyższe stanowisko pozostaje aktualne również w obecnym stanie prawnym, na co wskazuje nowsze rzecznictwo sądowe (np. wyrok Sądu Najwyższego z 18 stycznia 2017 r., sygn. akt V CSK 198/16).

Powyższe oznacza, że w konkubinacie brak jest majątku wspólnego, podlegającego podziałowi w razie rozstania oraz związanego z nim domniemania zawartego w art. 43 § 1 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, że udziały małżonków w majątku wspólnym są równe. W związku z tym do rozliczeń majątkowych między konkubentami należy stosować odpowiednie regulacje prawa cywilnego.

Zwrot nakładów poczynionych na majątek byłego partnera

Najczęściej stosowana jest zasada, zgodnie z którą co do roszczeń z tytułu nieruchomości i rzeczy ruchomych nabytych wspólnie, jak również z tytułu nakładów dokonanych na te przedmioty, stosuje się przepisy o zniesieniu współwłasności, natomiast co do roszczeń z tytułu nakładów dokonanych przez jednego z partnerów w przedmiotach należących do drugiej, a wchodzących w skład wspólnego gospodarstwa należy stosować przepisy o bezpodstawnym wzbogaceniu (uchwałą Sądu Najwyższego z 30 stycznia 1970 r., sygn. akt III CZP 62/69). Obecnie w orzecznictwie Sądu Najwyższego przeważa pogląd, iż właściwą podstawą prawną do dokonania rozliczeń między konkubentami, w tym dotyczących nakładów dokonanych na majątek jednego z nich, są przepisy o bezpodstawnym wzbogaceniu, chyba że szczególne okoliczności sprawy wskazują na istnienie innej podstawy prawnej tych rozliczeń (tak Sąd Najwyższy w wyroku z 18 stycznia 2017 r., sygn. akt V CSK 198/16).

Jak wynika z treści Pani pytania, Państwo stawiali wspólnie dom i garaże. W takim przypadku kluczowe jest pytanie, do kogo należy ziemia, na której posadowiono budynki. Należy bowiem pamiętać o ogólnej zasadzie, wyrażonej w art. 191 Kodeksu cywilnego, zgodnie z którą „własność nieruchomości rozciąga się na rzecz ruchomą, która została połączona z nieruchomością w taki sposób, że stała się jej częścią składową”. Innymi słowy, budynek wybudowany na czyimś gruncie stanowi własność właściciela tegoż gruntu. Niestety, bardzo częstym i poważnym błędem, wynikającym z nieznajomości powyższej zasady, jest np. budowa domu przez parę (małżeństwo bądź konkubinat) na ziemi stanowiącej własność rodziców bądź teściów.

Zakładając, że grunt stanowi własność konkubenta, w grę mogłoby wchodzić zainicjowanie postępowania o zwrot nakładów poczynionych na majątek byłego konkubenta. Wymaga to jednak drogi sądowej, a w konsekwencji dowodów na to, że takie nakłady zostały poczynione. Takimi dowodami mogą być przede wszystkim faktury i rachunki dokumentujące wydatki na budowę domu, odpowiednio opisane potwierdzenia przelewów, zeznania świadków. W praktyce oznacza to, że postępowanie sądowe dotyczące rozliczeń majątkowych między byłymi konkubentami może być co najmniej tak skomplikowane i czasochłonne jak sprawa o podział majątku wspólnego małżonków. Dodatkowo, zwłaszcza w sprawach dotyczących bezpodstawnego wzbogacenia, należy mieć na uwadze ogólne zasady dotyczące przedawnienia roszczeń. Roszczenia z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia przedawniają się obecnie po sześciu latach od dnia wymagalności (w tym przypadku – niezwłocznie po wezwaniu wzbogaconego do wydania uzyskanej korzyści).

W związku z tym w pierwszej kolejności doradzałabym przeanalizowanie, czy i w jaki sposób mogłaby Pani udowodnić, że poniosła Pani nakłady na majątek konkubenta. Jeżeli Pani takich dowodów nie posiada, wygranie takiej sprawy w sądzie może być bardzo trudne.

Uzyskanie alimentów na dziecko

Odnosząc się natomiast do kwestii związanych z córką, to w sytuacji, gdy córka nie jest w stanie utrzymać się samodzielnie (z uwagi na to np. że studiuje dziennie) i córka jest wspólnym dzieckiem Pani i byłego konkubenta, to ma Pani możliwość żądania od byłego konkubenta alimentów na córkę.

Zgodnie z art. 133 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego:

„§ 1. Rodzice obowiązani są do świadczeń alimentacyjnych względem dziecka, które nie jest jeszcze w stanie utrzymać się samodzielnie, chyba że dochody z majątku dziecka wystarczają na pokrycie kosztów jego utrzymania i wychowania;

§ 2. Poza powyższym wypadkiem uprawniony do świadczeń alimentacyjnych jest tylko ten, kto znajduje się w niedostatku;

§ 3. Rodzice mogą uchylić się od świadczeń alimentacyjnych względem dziecka pełnoletniego, jeżeli są one połączone z nadmiernym dla nich uszczerbkiem lub jeżeli dziecko nie dokłada starań w celu uzyskania możności samodzielnego utrzymania się”.

W tym miejscu należy podkreślić, że wskazany wyżej art. 133 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego nie rozróżnia dzieci małżeńskich i pozamałżeńskich, w związku z czym możliwe jest żądanie alimentów również na dzieci pochodzące ze związków nieformalnych.

Źródła:

1. Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. - Kodeks rodzinny i opiekuńczy - Dz.U. 1964 nr 9 poz. 59
2. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 5 grudnia 1997 r., sygn. akt II CKN 485/97
3. Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 2 lipca 1955 r., sygn. akt II CO 7/55
4. Wyrok Sądu Najwyższego z 18 stycznia 2017 r., sygn. akt V CSK 198/16
5. Uchwała Sądu Najwyższego z 30 stycznia 1970 r., sygn. akt III CZP 62/69
6. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 18 stycznia 2017 r., sygn. akt V CSK 198/16