Koncepcja projektu architektonicznego a prawa autorskie

Ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych

Ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych stanowi:

„Art. 1. Przedmiotem prawa autorskiego jest każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia (utwór).

2. W szczególności przedmiotem prawa autorskiego są utwory: (...)

6) architektoniczne, architektoniczno-urbanistyczne i urbanistyczne;

2¹. Ochroną objęty może być wyłącznie sposób wyrażenia; nie są objęte ochroną odkrycia, idee, procedury, metody i zasady działania oraz koncepcje matematyczne.

3. Utwór jest przedmiotem prawa autorskiego od chwili ustalenia, chociażby miał postać nieukończoną.

4. Ochrona przysługuje twórcy niezależnie od spełnienia jakichkolwiek formalności.”

Ustawa mówi: „Ochroną objęty może być wyłącznie sposób wyrażenia; nie są objęte ochroną odkrycia, idee, procedury, metody i zasady działania oraz koncepcje matematyczne”, jednak „Utwór jest przedmiotem prawa autorskiego od chwili ustalenia, chociażby miał postać nieukończoną.”. Indywidualny charakter utworu wiąże się z pojęciem unikalności.

Pojęcie niepowtarzalny oznacza, że prawdopodobieństwo ponownego (przypadkowego) „zaistnienia” jest „małe” (czyli bliskie zeru). Tak więc idee nie są utworami, gdyż ich ogólny charakter czyni je powtarzalnymi (wielu ludzi może wpaść na pomysł, by zbudować „ładny i przestronny dom”). Dopiero projekt konstrukcyjny ma cechy unikalności (indywidualny charakter) z racji swej precyzji opracowania, to powoduje, że przypadkowe powtórne jego powstanie bywa „praktycznie” nie możliwe.

Czy koncepcja konstrukcji architektonicznej podlega ochronie praw autorskich?

Sama koncepcja konstrukcji nie podlega ochronie, jako idea. Funkcjonalność konstrukcji inżynierskiej (architektonicznej) to cechy, które może opisać każdy lub wiele osób w taki sam sposób, są one ideą tworzenia tej konstrukcji. Ale projekt konstrukcji jest już elementem stanowiącym utwór w rozumieniu prawa autorskiego. Na jego podstawie „wykonawca” tworzy projekt techniczny, a następnie jego realizację, czyli namacalną konstrukcję. Utworem jest projekt konstrukcji, jego autorem jest projektant. Autor projektu konstrukcji opracowuje utwór stanowiący opis „unikalnego rozwiązania”.

Nie jest możliwe wskazanie w utworze, że jest jeden autor „koncepcji architektonicznej” oraz autor reszty. Koncepcja architektoniczna może być uznana tylko za ideę a nie utwór w rozumieniu prawa autorskiego. Nie każdy zatem projekt oraz powstały na jego bazie budynek może zostać uznany za utwór.

Po pierwsze, musi być on przejawem działalności twórczej o indywidualnym charakterze. Musi zatem charakteryzować się pewnym poziomem twórczości. Z pewnością będzie takowym np. fantazyjny pałac cygański, katedra, oryginalny dworzec kolejowy, ale blok z wielkiej płyty, których są dziesiątki tysięcy – raczej już nie. Nie ma tutaj jednolitego kryterium. Na ten temat wypowiedział się Sąd Apelacyjny w Krakowie w wyroku z 29.10.1997 r. sygn. I ACa 477/97: „Nie da się generalnie oznaczyć minimum indywidualności, które stanowiłyby wartość progową dla uzyskania ochrony w prawie autorskim i pozwalałyby w sposób dostatecznie bezpieczny rozróżniać wytwory intelektualne zdatne i niezdatne do ochrony. W każdym wypadku budzącym wątpliwości, tj. wtedy, gdy indywidualność badanego wytworu intelektualnego nie jest intuicyjna, oczywista zachodzi konieczność odwołania się do ocen wartościujących. W ocenach tych należy kierować się dyrektywą nakazującą uwzględniać aksjologiczne uzasadnienie norm prawa autorskiego, jak i właściwości wytworów intelektualnych poddanych ocenom wartościującym”.

Czy projekt musi być ukończony by stać się przedmiotem praw autorskich?

Po drugie, utwór musi być utrwalony w jakiejkolwiek postaci. Nie znaczy to, że projekt musi zostać ukończony, by stać się przedmiotem praw autorskich (ochroną może być objęte także dzieło w fazie powstawania, o ile posiada wyżej wymienione cechy). Ponadto przez utrwalenie należy także rozumieć np. sporządzenie szkicu zawierającego projekt budynku. W takim wypadku zarówno projekt, jak i budynek na jego podstawie powstały podlegają prawno-autorskiej ochronie, jako dwa odrębne przedmioty.

Budynek powstały na podstawie projektu powinien posiadać cechy oryginalności, niespotykalności.

Projekt budowlany stanowić może utwór, jeżeli jest w dostatecznym stopniu unikalny, stanowi przejaw twórczości autora i nie ogranicza się do metod praktycznego zastosowania rozwiązań o charakterze tylko i wyłącznie technicznym. Z powyższego wynika szereg następujących konsekwencji.

Możliwość zakwalifikowania projektu budowlanego jako przedmiotu prawa autorskiego

Prawo autorskie nie określa jednoznacznie, czy projekt budowlany jest utworem. Z pewnością jego elementu w postaci projektu architektoniczno-budowlanego nie można utożsamiać wprost z utworem architektonicznym, o którym mowa w art. 1 ust. 2 pkt 6 u.p.a. Nie wyłącza to jednak możliwości zakwalifikowania projektu budowlanego jako przedmiotu prawa autorskiego w związku z otwartym katalogiem kategorii utworów wskazanym w art. art. 1 ust. 2 u.p.a.

Projekt budowlany, stanowiący zbiór opracowań, powinien być oceniany pod kątem posiadania cech konstrukcyjnych utworu (przejaw działalności twórczej człowieka uzewnętrzniony w sposób umożliwiający zapoznanie się z nim przez inną osobę, o charakterze twórczym i indywidualnym).

W doktrynie przyjmuje się, że oceniając zdatność do ochrony konkretnego projektu każdorazowo należy badać, czy poza technicznie zorientowanym rozwiązaniem istnieje element estetyczny projektu mający cechę indywidualnej twórczości. W przypadku utworu architektonicznego cechę twórczości stwierdzić można zarówno w projekcie rozplanowania przestrzeni wewnętrznej, jak i projekcie bryły budynku: w jej kształcie, kolorystyce, we wzajemnych relacjach poszczególnych elementów, we wkomponowaniu w otaczający krajobraz (Janusz Barta, Ryszard Markiewicz, Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Komentarz).

W orzecznictwie podkreśla się, że nie jest utworem w rozumieniu prawa autorskiego opracowanie stanowiące jedynie zastosowanie nawet wysokospecjalistycznej wiedzy technicznej, jeżeli jego treść jest z góry zdeterminowana obiektywnymi warunkami i wymaganiami technicznymi oraz charakterem realizowanego zadania technicznego (wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 9 listopada 2006 r., sygn. akt I ACa 490/06).

Z ochrony nie będą zatem korzystały standardowe projekty zwykłych domów mieszkalnych albo budynków użytkowych, gdzie występuje typowe zewnętrzne i wewnętrzne ukształtowanie oraz podział przestrzeni (Janusz Barta, Ryszard Markiewicz, Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Komentarz). W judykaturze wyrażony został pogląd, że na gruncie prawa autorskiego ochronie podlegają tylko estetyczne, a nie funkcjonalne elementy w strukturze utworu architektonicznego (wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 18 czerwca 2003 r., sygn. akt I Aca 510/03).

Obowiązki projektanta w procesie budowlanym

Projektant jest uczestnikiem procesu budowlanego. Do jego podstawowych obowiązków należy: 1) opracowanie projektu budowlanego w sposób zgodny z wymaganiami ustawy, ustaleniami określonymi w decyzjach administracyjnych dotyczących zamierzenia budowlanego, obowiązującymi przepisami oraz zasadami wiedzy technicznej. Projektant ma obowiązek zapewnić sprawdzenie projektu architektoniczno-budowlanego pod względem zgodności z przepisami, w tym techniczno-budowlanymi, przez osobę posiadającą uprawnienia budowlane do projektowania bez ograniczeń w odpowiedniej specjalności.

Przepisy prawa autorskiego nie przyznają praw autorskich do danego utworu tylko osobie, która spełnia określone wymagania. W przypadku projektu architektonicznego praw takich nie nabywa się tylko dlatego, że ma się uprawnienia do projektowania.

Jednak w razie wpisania w projekcie projektanta jako autora, pomimo że on tylko skopiował Pani utwór, to projektant będzie uznawany za autora i jemu będą przysługiwać prawa autorskie. Albowiem domniemywa się, że twórcą jest osoba, której nazwisko w tym charakterze uwidoczniono na egzemplarzach utworu lub której autorstwo podano do publicznej wiadomości w jakikolwiek inny sposób w związku z rozpowszechnianiem utworu.

Prawa autorskie współtwórcy dzieła

Może być kilku twórców jednego utworu. Współtwórcom przysługuje prawo autorskie wspólnie. Domniemywa się, że wielkości udziałów są równe. Każdy ze współtwórców może żądać określenia wielkości udziałów przez sąd, na podstawie wkładów pracy twórczej. Oczywiście, o ile nie dojdą do umownego porozumienia w tym zakresie innego niż 50/50.

• Prawo autorskie to uprawnienie, które nabywa twórca przez sam fakt stworzenia utworu.
• Aby być autorem utworu w rozumieniu prawa autorskiego nie trzeba mieć uprawnień np. projektanta.

• Prawa autorskie majątkowe mogą stanowić przedmiot czynności cywilnoprawnych, czyli mogą być zbywane.
• Prawa autorskie osobiste są niezbywalne i nierozerwalnie związane z autorem.

W praktyce pod każdym projektem widnieje podpis jego autora i nie można tego zmienić. Nie ma bowiem możliwości sprzedaży samego „autorstwa” do utworu. Jeżeli osoba A jest autorem projektu, to nie istnieje żadna forma czynności prawnej, która mogłaby sprawić, aby autorem projektu była inna osoba niż jej twórca.

Dopuszczałbym wskazanie w projekcie, że ma on dwóch autorów bez określania, co kto opracował, lub zawarcie zapisu wskazującego na to, że projekt od strony architektonicznej opracowała Pani, a od strony budowlanej opracowała inna osoba, czyli że od strony architektonicznej projektant jest tylko wykonawcą (przerysował projekt). Do tego niezbędna byłaby odrębna umowa ustalająca zakres praw autorskich, gdyby chciała Pani mieć ich więcej niż 50%.

Niezależnie od powyższego powinna Pani nabyć od architekta jego prawa majątkowe oraz nabyć uprawnienie do wykonywania jego praw zależnych. Chodziłoby o to, aby nie powstał drugi taki sam projekt i dom lub tylko Pani mogła czerpać korzyści ze sprzedaży projektu oraz jego przerabiania.

Na dokumentacji projektowej ujawnia się autora, wykonawcę, nadzorującego, inne osoby w zależności od stanu faktycznego.

Mając na uwadze powyższe, dochodzimy do wniosku, że mogłaby Pani ubiegać się o wpisanie Pani jako współautora projektu w jego stopce i opisie. Niewątpliwie architekt, do którego się Pani zwróciła, nie dokonał opracowania rysunków itd. On je (jak Pani wskazuje) skopiował i zapewne ze względów praktycznych (zatwierdzenie) będzie wskazany w projekcie jako jego twórca. W świetle prawa autorskiego przysługiwać mu będą na zasadzie wyłączności prawa autorskie osobiste. Oznacza to, że nikt inny nie będzie mógł uważać się za autora projektu.