Kiedy rodzeństwo ma prawo do zachowku?

Prawo rodzeństwa do zachowku

Podstawowa różnica pomiędzy umową darowizny a testamentem jest taka, że umowa darowizny przenosi własność już za życia darczyńcy, natomiast testament po śmierci. Z Państwa perspektywy w obu wariantach można będzie wystąpić z ewentualnym roszczeniem do brata dopiero po śmierci rodziców w ramach zachowku.

Zgodnie z art. 991 Kodeksu cywilnego (w skrócie K.c.) „zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału (zachowek). Jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia”.

W myśl art. 993 K.c. „przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się zapisów zwykłych i poleceń, natomiast dolicza się do spadku, stosownie do przepisów poniższych, darowizny oraz zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę”.

Reguła wyrażona w art. 995 § 1 K.c. stanowi, że wartość przedmiotu darowizny oblicza się według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili ustalania zachowku. Oznacza to, że oszacowaniu podlega to, co rzeczywiście otrzymał obdarowany, z tym że wartość jego korzyści majątkowej jest aktualizowana do dnia zamknięcia rozprawy o zachowek. Istotna dla określenia stanu przedmiotu darowizny jest zatem jedynie chwila dokonania darowizny – M. Załucki [w:] Kodeks cywilny. Komentarz. Tom VI. Spadki (art. 922–1087), red. M. Fras, M. Habdas, Warszawa 2019, art. 995.

Jeżeli uprawniony do zachowku, dziedziczący z ustawy wespół z innymi osobami, nie otrzymał należnego mu zachowku, ma przeciwko współspadkobiercom roszczenia o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia (wyrok SN z 13.02.2004 r., sygn. akt II CK 444/02). Zatem nie jest też tak, że tylko osoba pominięta w testamencie może domagać się zachowku.

W konsekwencji uczyniona za życia darowizna wlicza się do masy spadkowej po rodzicach. Podobnie też w przypadku przekazania nieruchomości w drodze testamentu. W konsekwencji w obu przypadkach można wystąpić z roszczeniem o zachowek czy też z roszczeniem o uzupełnienie zachowku.

Pozbawienie prawa do zachowku

Przepisy przewidują możliwość pozbawienia prawa do zachowku, ale w praktyce jest to bardzo trudne. Otóż zgodnie z art. 1008 K.c. „Spadkodawca może w testamencie pozbawić zstępnych, małżonka i rodziców zachowku (wydziedziczenie), jeżeli uprawniony do zachowku:

1) wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego;

2) dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci;

3) uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych”.

Jeżeli powyższe okoliczności nie występują, to rodzice nie mogą skutecznie pozbawić Państwa prawa do zachowku. Jak wynika z art. 1007 K.c., osoba uprawniona do zachowku ma 5 lat od ogłoszenia testamentu na wystąpienie z żądaniem zapłaty do spadkobiercy lub 5 lat od otwarcia spadku (śmierci spadkodawcy) na skierowanie przeciwko obdarowanemu roszczenia o uzupełnienie zachowku.

Umowa dożywocia a zachowek

Gorzej, jeżeli rodzice oraz brat zdecydują się na przekazanie nieruchomości w drodze umowy dożywocia. Zgodnie z art. 908 K.c. „jeżeli w zamian za przeniesienie własności nieruchomości nabywca zobowiązał się zapewnić zbywcy dożywotnie utrzymanie (umowa o dożywocie), powinien on, w braku odmiennej umowy, przyjąć zbywcę jako domownika, dostarczać mu wyżywienia, ubrania, mieszkania, światła i opału, zapewnić mu odpowiednią pomoc i pielęgnowanie w chorobie oraz sprawić mu własnym kosztem pogrzeb odpowiadający zwyczajom miejscowym”.

Co jednak istotne, na podstawie art. 993 K.c. wartość majątku przekazana w drodze umowy dożywocia nie zalicza się do substratu majątku. W takim wypadku możliwości działania w zakresie podważenia umowy dożywocia są w zasadzie marginalne.

Źródła:

1. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny - Dz.U. 1964 nr 16 poz. 93

2. Wyrok Sądu Najwyższego z 13.02.2004 r., sygn. akt II CK 444/02