Zachowek po rodzicach, komu się należy i jak wyliczyć zachowek?

Ojciec i matka przepisali dom na moją siostrę, to było 6 lat temu. Czy mogę żądać zachowku po rodzicach? W jaki sposób mogę uzyskać jakieś zadośćuczynienie teraz lub ewentualnie po śmierci któregoś z rodziców? Proszę o informacje, kiedy można domagać się zachowku po rodzicach? Po śmierci jednego z rodziców, czy dopiero po śmierci obojga? I jak obliczyć zachowek?

Darowizna poczyniona na rzecz jednego z dzieci z pominięciem drugiego z nich

Za życia rodziców nie ma Pan możliwości domagania się od nich jakiejkolwiek spłaty z poczynionej darowizny, tym bardziej nie może domagać się Pan zachowku po rodzicach. Dopóki rodzice żyją, mogą samodzielnie decydować komu i w jaki sposób (odpłatnie bądź nieodpłatnie) przekażą swój majątek. Może Pan co najwyżej upominać się u rodziców o ewentualne przekazanie Panu również jakiejś kwoty pieniężnej lub nieruchomości w celu zrównania tego, co otrzymała siostra, ale nie ma Pan żadnych instrumentów prawnych aby zmusić rodziców, by Panu też coś przekazali lub w inny sposób Pana spłacili. Sytuacja zmienia się jednakże po śmierci rodziców. Wówczas będzie przysługiwało Panu roszczenie o zachowek od siostry jako osoby obdarowanej przez rodziców.

Zobacz też: https://www.odpowiedziprawne.pl/-zachowek-po-rodzicach

Komu przysługuje zachowek?

Uprawnienie do zachowku wynika z art. 991 Kodeksu cywilnego (K.c.), zgodnie z którym:

„§ 1. Zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału (zachowek).

§ 2. Jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia”.

Z cytowanego powyżej przepisu wynikają następujące zasady:

• roszczenie z tytułu zachowku jest zawsze roszczeniem o zapłatę określonej sumy pieniężnej (równowartość w pieniądzu 2/3 – gdy uprawniony do zachowku jest trwale niezdolny do pracy albo małoletni lub 1/2 udziału spadkowego – w pozostałych wypadkach – przysługującego spadkobiercy ustawowemu, który nie został powołany do dziedziczenia z mocy testamentu);
• roszczenie z tytułu zachowku przysługuje wtedy, gdy dany spadkobierca należy do kręgu spadkobierców ustawowych, a przy dziedziczeniu testamentowym nie został powołany do spadku i nie otrzymał od spadkodawcy darowizny i/lub zapisu w testamencie; należy pamiętać, że o zachowek można wystąpić tylko w ściśle określonym czasie.

Uprawnienie do zachowku opiera się na istnieniu bliskiej więzi rodzinnej między spadkodawcą a uprawnionym. Ustawa zakreśla więc krąg uprawnionych podmiotów stosunkowo wąsko. Zgodnie z powyższym przepisem są to jedynie zstępni (dzieci, wnuki, prawnuki itd.), małżonek oraz rodzice spadkodawcy. Zachowek po śmierci rodziców należy się więc ich dzieciom, ewentualnie wnukom (o ile syn lub córka nie żyją).

Jak ustalić wysokość zachowku?

Jako zasadę ustawa przyjmuje, że wysokość zachowku należnego uprawnionemu odpowiada połowie wartości udziału, który przypadałby mu przy dziedziczeniu ustawowym. Odstępstwo od tej zasady zostało przewidziane jedynie w przypadku małoletnich zstępnych oraz dla osób trwale niezdolnych do pracy. Te kategorie uprawnionych są traktowane w sposób uprzywilejowany – ich zachowek wynosi 2/3 wartości udziału spadkowego, który otrzymaliby przy dziedziczeniu ustawowym.

Zachowek po rodzicach będzie się Panu należał wówczas, jeżeli w spadku po rodzicach nie otrzyma Pan majątku równego lub wyższego niż należny Panu zachowek. Jeżeli tak się stanie, to zachowek nie będzie się Panu należał. Innymi słowy, jeżeli najbardziej wartościowym składnikiem majątku Pana rodziców była ta właśnie darowana siostrze nieruchomość, to z dużą dozą prawdopodobieństwa można stwierdzić, iż Pana udziały w pozostałym majątku rodziców będą mniejsze niż należny Panu zachowek i wówczas będzie mógł Pan wystąpić do siostry z roszczeniem o jego zapłatę od wartości darowizny, którą ona otrzymała. Ale to dopiero, jak już podkreślałam, po śmierci któregokolwiek z rodziców.

Jeśli spadkobierców ustawowych po śmierci pierwszego z Pana rodziców (bez różnicy czy mamy czy ojca) będzie troje (czyli Pan, siostra i żyjący rodzic), to udział każdej z tych osób w spadku wyniesie po 1/3. Należny wówczas zachowek wyniesie:

1. 1/6 wartości spadku – jeżeli w dniu śmierci rodzica będzie Pan zdolny do pracy lub
2. 2/9 wartości spadku – gdy w dniu śmierci rodzica będzie Pan trwale niezdolny do pracy
   – liczone od połowy wartości darowizny.

Czy zachowek przysługuje po każdym z rodziców czy po śmierci obojga?

Zachowek przysługuje od połowy domu, dlatego że najprawdopodobniej dom był współwłasnością Pana rodziców, a więc o zachowek po każdym z rodziców może się Pan ubiegać od wartości połowy tego domu. Po śmierci drugiego z rodziców sytuacja się trochę zmieni, bowiem w gronie spadkobierców pozostanie tylko Pan i siostra, a więc Państwa udziały w spadku wyniosą po 1/2.

Należny wówczas zachowek wyniesie:

1. 1/4 wartości spadku – jeżeli w dniu śmierci drugiego rodzica będzie Pan zdolny do pracy lub
2. 1/3 wartości spadku – gdy w dniu śmierci drugiego rodzica będzie Pan trwale niezdolny do pracy, liczone od połowy wartości darowizny.

Wartość darowizny liczymy według cen z chwili żądania zachowku, ale według stanu, w jakim nieruchomość była darowana w 2011 r. Oznacza to, że do wartości darowizny nie doliczmy ewentualnych nakładów i remontów, które siostra w tej nieruchomości poczyniła, odkąd ją otrzymała od rodziców.

Jak obliczamy zachowek?

Sumujemy wszystkie aktywa spadku, w tym i wartość poczynionych darowizn (w Pana przypadku będzie to wartość połowy darowizny po każdym z rodziców), a następnie odejmujemy pasywa spadku, czyli długi. Otrzymujemy tzw. substrat zachowku. Od tej kwoty liczymy zachowek według wartości wskazanych powyżej.

Nieraz zastanawiamy się, ile lat po śmierci rodziców można starać się o zachowek. Jest na to termin konkretnie oznaczony. Otóż roszczenie z tytułu zachowku przedawnia się w terminie 5 lat od dnia ogłoszenia testamentu (art. 1007 § 1 Kodeksu postępowania cywilnego; dalej „K.p.c.”) albo od dnia otwarcia spadku (którym jest dzień śmierci spadkodawcy), jeżeli zmarły testamentu nie pozostawił.

Źródła:

1. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny - Dz.U. 1964 nr 16 poz. 93